Аь. Гь. Аьдилов Табасаран чIалнан практический курс Мягьячгъала 2008

Табасаран ч1алнаъ айи вари существительнйир къанажагълу ва къанажагъсуз классариз пай шула. Къанажагълу классдик вари инсанар улупру существительнйир кахьра, гьаз гъапиш къанажагъ хъайир, фикир ап1уз шлур инсан ву ва дурари фуж? шли? шлиз? ва гь.ж. суалариз жаваб шулу. Месела: аба, баб, бай, риш, дишагьли, заргачи, духтур, уста ва гь.ж. Вари миди вуйи предметар улупру существительнйир къанажагъсуз классдик кахьра ва дурар фу? Фти? Фйир? ва гь.ж. суалариз жаваб шулу. Месела: гьар, кюл, хиф, кюкю, беъли, кьянцц ва гь.ж. Табасаран ч1алнан саспи нугъатариъ классар дургура.

Существительнйириз кьюб кьадар а: ялгъуз кьадар ва гизаф кьадар.

1. Ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйири тек саб предмет улупуру (бай, дагъ, т1уб, гьар). Гизаф кьадарнан формайиъ айи существительнйири кьюб ва швнубсаб предмет улупуру (баяр, дагълар, т1убар, гьарар). Ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйири фуж? Фу? Хъа гизаф кьадарнаъ айи существительнйир фужар? Фйир? к1уру суалариз жаваб шулу.

Существительнйирин гизаф кьадар ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйирихъ –ар, -йир, -аь (яр), -эр (-ер) аьхирар хъаъри арайиз гъюру. Месела: хил – хилар, ху – хуйир, нюрх – нюрхяр ва гь.ж.

а) Азербайжан ч1алнаан гъафи гафарин гизаф кьадарнан аьхирариъ –лар, -лер дик1уру. Месела: багъ – багълар, чюл – чюллер, эл – эллер.

б) Саб жерге гафар ялгъуз кьадарнаъ ишлетмиш ап1уру (дюн’я, инсаният, аьлам).

в) Гизаф кьадарнан существительнйир: аьйнар, ч1ирк1ар, сиргъйир, пирпйир, ахчйир ва гь.ж.

г) Ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйир гизаф кьадарнаъ ишлетмиш ап1ру дюшюшарра алахьуру. Месела. Гьаригъ гизаф вич гъя.Дугъахъ варж чарва хъа.

Ихтилат, мархь, варжи, камар, поэма, бюркь, чи, мирас, гъунши, ц1игь, бякья, чве, афар, хала, язна, шадвал, уж’вал, эме кейвани, шагурт, эл, мяъли, сел, дяхин, савкьат, дуруц.

Ч1ал аьгъю ап1бан бадали кьюд йис, улхуз аьгъю ап1бан бадали йирхьц1ур йис лазим шулу.

Ч1уру арфли йиччв ап1дар.

Шагьриз гъушур узу, хабрар туврур уву шулиин?

Швушваз кижигри к1ури, сижари чан шураз тягьнйир йивуру.

Савадсуз кас, улар ашра, кур ву.

Сагъвалт1ан артухъ девлет шлуб дар.

Курин метлеб акв рябкъюб ву.

Куч1ляхрин гъвалахъ шагьид шулу.

Гъуншдиин мяаьлхъян: явра к1ул’ина гъюру.

Гафарин диктант.

1. Сугъакк, Хурсат1ил, Хуст1ил, Жвули, Имшлигъ, Тинит1, Зюрдягъ, Яракк, Ц1удухъ, Хив, Хючна, Чувекк.

2. Ахьт1арин багълар, Гъужникарин сивар, Кьадирин гъяр. Аьлдин хяр, гужли селлер, ярхи рякъяр, чру майднар, ч1атху нюрхяр, ук1у завар, дагъдин люкьяр.

3. Йирфар, аьйнар, ахърар.

126-пи илч1ихуб «Ич хизан» - диалог дюзмиш ап1инай. Диалогдиъ къанажагълу ва къанажагъсуз классдиъ айи существительнйир ишлетмиш ап1инай.

47-пи дарс.

§ 47. Существительнйирин склоненийин гъаврикк ккауб.

Табасаран ч1алнаъ существительное, улхбаъ жара гафарихъди аьлакьайиъ убч1ври, жюрбежюр аьхирар хъади жа-жара формйириз гъюру. Существительноейин гьаму саягъниинди дигиш хьувализ склонение, хъа саб существительноейин жара гафарихъди вуйи аьлакьа улупурайи грамматикайин формйириз падежар к1уру.

Чпин хасиятназ лигну табасаран ч1алнаъ кьюб жюрейин падежар жара ап1ура: асул падежар ва йишвар падежар.

Асул падежар вари 4 ву: ччвур падеж, актив падеж, тевбан падеж ва тувбан падеж.

Табасаран гафнан морфологияйин структурайиин тахминан вари ихь ч1ал ахтармиш гъап1у аьлимари ляхин гъап1ну. Амма жа-жара ч1алнан паяриъ гафнан состав сабдикан дарувализ жюрбежюр хьувализ) ва ч1алнаъ гафнаъ кьюб основа (асул) хьпан принцип айивализ лигну, гафнан морфологияйин структура ахтармиш ап1баъ к1ул адабгъну адруб (ачухъ дубхьну адруб гизаф ими.).

Кьюб асулин принцип гьадму вуки, ччвур падеждиъ айи гаф актив падеж арайиз гъюбан бадали асул шула.

адаш – адаш+ди, хъа актив падеж учв имбу падежарин асул шула.

адашди-н, адашди-з, адашди-хь,

адашдик ва гь.ж.

Ялгъуз кьадар ччвур падеж

Гизаф кьадар ччвур падеж Аьхирар: -ар, -аьр (-яр, -эр (-ер), -йир

Ялгъ. кь. Актив падеж Аьхирар: -и, -у (ю), -ди, -йи, -ри, -ли, -лу, -ни, -ну, -ра, -ру.

Гизаф кь. актив падеж Аьхир: -и

Тевбан падеж Аьхир: -н

Тувбан падеж Аьхир: -з

Тевбан падеж Аьхир: -н

Тувбан падеж Аьхир: -з

Йиф, мархь, чиг, амс, ригъ, зав, ул, унт1, беден, ватан, чекмечи, халачачи, даллагчи.

Зиихъ улупнайи схема ишлетмиш ап1ури 4 гаф ялгъуз ва гизаф кьадарнаъ падежариз дигиш ап1инай.

Дуфну хъубкьна девлетлу чвул. Ухьуз дидихь гьарсаб савкьат хьа. Гьарсаб ишлетмиш, гьарсаб мягьсул, гьаржюрейин бегьер хура.

Чвну ихь юрдариъ табиаьтра дигиш шулу. Ихь багълариъ ва чюллериъ ук1ар – к1ажар гъатху шулу. Чвлин вахтари гизаф шулу тахилар. Дагълариъ ва галариъ йимишдин гъелемар кивуз хъюгъру. (А.В.)

129-пи илч1ихуб. Учву урхурайи художествойин эсериан саб ч1ук1 бик1ай. Асул падежариъ айи существительнйир предложениейин фуну членар вуш, аьгъю ап1инай.

130-пи илч1ихуб. Уста, шагурт, эйси, гъван, цал, руг, кьасу, табушв гафар асул падежариъ ишлетмиш ап1ури, ихтилат бик1ай.
48-пи дарс.

Ч1ал ккат1абццуб. Урус ч1алнан текстар табасаран ч1алназ илт1ик1ай. Урус ч1алнанна ихь ч1алнан гафар асул падежариъ тевай, фицдар дигиш’валар шулаш, мялумат тувай.

Благодарность земли.

Огненной плетью гром ударил по облакам – капли дождя, словно жемчужные бусинки, рассыпались по растрескавшейся от зноя земле. Над землей поднялся пар, как от свежесваренной картофелины.

Пар – горячее дыхание Земли – благодарность небесам.

Прими хоть это как дар, Великое Небо…

В детстве я верил волшебным сказкам, радовался чудным сновидениям и был уверен: все живое в мире рождено для счастья.

А каково же сейчас, после нескольких десятков лет?

Словно боящийся черта ребенок, оставшийся наедине с ночной мглой, потерял покой: ведь приходится быть постоянным очевидцем жестокостей жизни.

В сердце леденяет вопрос: «Что такое жизнь?»

«Если заледенел Вопросительный знак, что случится с Восклицательным?..»

«Сосулька?»

«Да. По капле тающая со-суль-ка…»

«Жизнь – это рай!» - воскликнул один знакомый. Соглашаясь с ним, я кивнул головой.

«Жизнь – это ад!» - прокричал другой знакомый. Соглашаясь с ним, я кивнул головой.

Подумал: может быть, я двуличный? Откуда-то отчетливо донесся голос: «Не ты двуличный, а мир таков!»

Смысл жизни разве не в том, чтобы стать лучом солнца для промерзших, ветерком – для мучающихся от жары, чтобы не дать гордости обрести крылья гордыни, чтобы оставив пресмыкание для змей, выбрать орлиную высоту?!

«Судьба – предписанная Аллахом, выбираемая Лично!»

Молодость.

Молодость вольно скачет, словно незаарканенный конь. Страптивость сердца часто прерывает бег жеребенка, заставляет его спускаться по узким горным тропам, застеленным густым туманом, несбывшиеся мечты – желания с силой отталкивают его назад, как мяч от стены.

Разве что – нибудь значат для жеребенка раны, страх, неудачи?

Разве в них Свобода?

Разве в них Любовь?

Табшуругъ: Ичв уьмрикан саб биц1и макьала бик1ай.

1. Аьлимарин ахтармишариз лигну, табасаран ч1алнаъ йирхьуб жюрейин падежар а. Гьар саб падеждиз 7 жергера а (айит1, улихь ва багагь, гъвалак, кьяляхъ, к1анакк, кьялягъ ва зиин ерлешмиш хьувал улупру). Гьаму саягъниинди табасаран ч1алнаъ йишван падежарин уьмуми кьадар 42 ву.

Йишван падежари мутмйирин саб тмунубдиз дилигну ерлишмиш хьпан саягъ ва дурарин чип’ина гъюрайи гьяракат жигьатнан айи гьял улупуру.

Йишван падежар пред-ъ йишв улупбан обстоятельствйир шулу.

2. Сикинвалин падежар варт1ан асас йишван падежар ву. Дурар актив падеждин формайикан гьарсаб жергейиъ хусуси аьхир хъап1биинди арайиз гъюру ва дурари кьюб мутму, чиб гьяракатнаъ адру вахтна, саб тмунубдиз дилигну ерлишмиш хьпан саягъ улупуру.

Саб мутму тмунибдин

1. 
   айит1 -ъ жибдиъ
   
2. 
   улихь ва багахь – гь (-хь) жибдигь (хь)
   
3. 
   гъвалак, машнак –к жибдик
   
4. 
   кьяляхъ – хъ жибдихъ
   
5. 
   к1анакк – кк жибдикк
   
6. 
   кьялягъ – гъ жибдигъ
   
7. 
   зиин – ин жибдиин
   

Гъул, хут1ил, дагъ, к1ул, аяз, аьхълушин.

Халачийиъ, халачийигь, халачийик, халачийихъ, халачийикк, халачийигъ, халачийиин.

Дегьзаманайиъ саб… сар йитим бай гъахьну. Дугъаз уьмриъ аьхю кеспи … гъягъювал вуйи. …гьарган тавра шуйи. Хьадну дугъан марччарик зазар…. ччилар хъайи булди никк шуйи. Гьар йигъан хябяхъган биц1и марччихъан… гъилицури шуйи. Чвну … гъалин хьа шуйи.

Жигьил пирар

Кудуч1вна гъи накьваригъ,

Багъри гъулаъ

Ачмиш дап1на магьа мист.

Ц1ийи уьмриз

Дих ап1ури, гъюларигъ

Лицурадар

Думуганси коммунист.

Демократар ву гъи улихь хьайидар

Дих ап1ура

Дурари аку ярхлаз

Ужуб уьмрихъ

Тямягь хьувал айиб дар,

Анжагъ думу

Аьзиятнаъ ккебгъру гьаз. (Аь. Кьурбанов).

а) Гьуч1вбан падежари гьяракат саб мутмуйин фуну йишв’ина гъюраш, гьадму улупуру. Гьуч1вбан падежар сикинвалин падежарихъ – на аьхир хъап1биинди арайиз гъюру. Гьуч1вбан падежарин сабпи жерге литературайин ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури имдар – дидин ерина тувбан падеж ишлетмиш ап1ура. Месела: Бай гъулаъна гъафну к1урдар. Бай гъулаз гъафну к1уру.

б) Гьудуч1вбан падежари гьяракат саб мутмуйин фуну йишвхьан гъюраш, гьадму улупуру. Гьудуч1вбан падежар сикинвалин падежарихъ –ан аьхир хъап1биинди арайиз гъюру.

в) Сат1ивалин падежар сикинвалин падежарихъ –ди аьхир хъап1биинди арайиз гъюру ва дурари чиб гьяракатнаъ айиган, кьюб мутму ерлешмиш хьпан саягъ улупуру. Месела:

Хут1лиз хут1лиан хут1лиъди

Хут1лигь (хь)на хут1лигь(хь)ан хут1лигь (хь) ди

Хут1ликна хут1ликан хут1ликди

Хут1лихъна хут1лихъан хут1лихъди

Хут1ликкна хут1ликкан хут1ликкди

Хут1лигъна хут1лигъян хут1лигъди

Хут1лиина хут1лилан хут1лиинди

Бачук1. Гаф. Бит1. Китаб. Мухур. К1ари.

а) Йишван падежариъ айи гафар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

136-пи илч1ихуб. Предложенйир, гъидирчнайи гьярфар гъяъри, кидик1ай.

1. Мич1ли жили …на гъабгъу акв убзра, лизи кафансиб йифу даабхнайи жил ккап1на, ямажари вазл…н аквн…кк арсран сивариси варц1ар ап1ура, завун муч1у чадрай…к лизи хядар жили…на адрахьди гъузнайи йифук ц1адларси к…рсна (Гь.Гь.)

2. Рукаригъ…н ругъул гъюр гъ…т1убччвну.

3. Бакуйин фягьлийирин ибар…хъна урусатд…ан йигъан саб жюрейин хабар гъюрайи. (А.Гьяжиибрагьимов).

4. 1918-пи йис хьадукрахъ..нди илт1ибк1найи.

5. Фягьлийир..хьан, заводар…хьан, нафтлин буругъар…хьан хузаинариз ярхла йихьай к1урайи уьру коммисарар…хъди фягьлийирра хъайи. (А.Гь.)

Гьуч1вбан ва гьудуч1вбан тереф улупру падежар гьуч1вбан ва гьудуч1вбан падежарихъ –ди аьхир хъап1биинди арайиз гъюру.

Гьуч1вбанна гьудуч1вбан падежарин ва гьудуч1вбанна гьудуч1вбан тереф улупру падежарин арайиъ айи тафавут гизаф назукуб ву, амма дурар садар падежар дар ва саб тмунубдин йишв’ин ишлетмиш ап1уз шулдар. Месела:

Гьудуч1вбан тереф улупру Гьуч1вбан тереф улупру

ярквраанди ярквразди

яркврагьанди яркврахьинди

ярквраканди ярквракинди

яркврахъанди яркврахъинди

ярквракканди ярквраккинди

яркврагъянди яркврягъинди

ярквраланди ярквриинади

1. Маратди ихтиятди майкайин кьикь ччич1ар ккуч1внайи (гъван) ис гъап1у. (М. Аь.) Думу (гъарзаригъян) гъябгъюрайи лап умбрар айисиб узи жилгъа вуйи (М. Аь.).

2. Маларин лиж гьялакди (дагар) гъябгъюрайи.

3. Кьаби хпир (Расул) лигурайи (Ю.Б.)

4. Раиса бабу хлиъ айи термос (столиин) дивну, ч1алкьан дарпиди (хулаз) гъушу. (Ю.Б.)

5. Кьюбиб (хиларихь) эссиди дибисну дугъу шлин-вуш рамкайиъ айи шикил хурайи (Ю.Б.).

6. (Сиварихъан) зав’ин к1ару дифар улуч1вурайи.

139-пи илч1ихуб. Гьуч1вбан ва гьудуч1вбан тереф улупру падежариз (сиварихънади, сиварихъанди) гафар дигиш ап1инай.

52-пи дарс

§53. Йишван падежар арайиз гъювал ва дурарин аьхирар дюзди дик1уб. Йишван падежарин арайиз гъювалин схема.

Актив падеж

Йишван сикинвалин падежар Аьхирар: -ъ, -гь (-хь), -к, -хъ, -кк, -гъ, -ин.

Гьуч1вбан падежар Аьхир: -на

Гьудуч1вбан падежар: Аьхир: -ан

Гьуч1вбан тереф улупру падежар Аьхир: -ди

Сат1ивалин падежар Аьхирар: -ди

Гьудуч1вбан тереф улупру падежар Аьхир: -ди

Йишван падежар арайиз гъюруган, гафнан аьхирариъ саб жерге дигиш’валар арайиз гъюру.

1. Чпин актив падеж –ну, -ру, -лу аьхирарин кюмекниинди арайиз гъюру вари гафариъ ва –у аьхирарин кюмекниинди арайиз гъюру гафарин гьац1ариъ у сес а сесназ илт1ибк1уру. Гьаму а сес йишван сикинвалин падежарин 6 жергейиъ гъ сеснан тясирнаккди аь сесназ (бик1баъ я –йиз), хъа 7 жергейиъ, и сеснан тясирнаккди, и-йиз илт1ибк1уру. Месела: гафну – гафнаъ – гафнягъ – гафниин.

2. Чпин асул форма саб слогдикан ибарат вуйи существительнйириъ йишван сикинвалин падежарин 7 жергейиъ актив падеждин аьхир гъядябхъюру. Месела: хил – хили, хилиъ - хил’ин (хилиин ваъ)

3. Гьуч1вбан падеждин 1 жергейин формайиъ тувбан падеждин аьхир бик1уру. Месела: сивиъна, ярквраъна ваъ, хъа сивиз, ярквраз бик1уру ва гь.ж.

140-пи илч1ихуб. Йишван падежар арайиз гъюру схема ишлетмиш ап1ури, исихъайи гафар йишван падежариз дигиш ап1инай.

1. Сул. Тепе, унч1в, хяр, рягъ, пеъ, аьраба.

2. Кас улупбан ччвурнан еринар: узу, уву, учу, ухьу, учву ва гь.ж.

3. Числительнйир: кьюр, кьюб, кьюбиб, кьюрпир, кьюрпидар ва гь.ж.

Гьарсаб халачи – роман, поэма, нагъил, ихтилат вуйибдин, гьарсаб рангнан накьишдин к1улди чан хат1, чаз махсус метлеб айибдин гъавриъ гъашиза.

Хулаз хъадакну гъафихъантина халкьдин яратмиш ап1барин тарихлу метлебарин гьякьнаан фикрарик кахъза. Дидхъанмина гьар шлин хулаз гъафишра, йиз фикир хулан жиликк ккирчнайи, ясана цалик кирхнайи халачйири чпихьна зигури шуйи. Узуз думу халачйириъ накьишариинди фу дибик1ну аш, аьгъю дубхьну ккунди айзуз. Кьабидарин кюгьне ихтилатарихъ, халкьдин нагъларихъ хъпехъуз ккунди шуйза…
142-пи илч1ихуб. Исихъайи существительнйир йишван ва асул падежарин формйириъ ишлетмиш ап1ури, «Йиз кегьер» темайиз ихтилат бик1ай.

Гьяйвни, гьяйвнин, гьяйвниз, гьяйван, гьяйвниъ, гьяйвнигь, гьяйвник, гьяйвникк, гьяйвнихъ, гьяйвнигъ, гьяйвниин, гьяйвнихьна, гьяйвнихьан, гьяйвниинди, гьяйвнианди, гьяйвнихъанди, гьяйвнихьинди ва гь.ж.

Табасаран ч1алнаъ существительнйирикан гизафдар дюзмиш дархьидар ву: хал, к1арч, гьяйван, пиг, гъаб, ц1игь ва гь.ж.

Амма табасаран ч1алнаъ дюзмиш гъаши, яна жара гафарикан арайиз гъафи (глаголарикан, прилагательнйирикан ва гь.ж.) существительнйиррра а.

Табасаран ч1алнаъ существительнйир гизафси суффиксарин кюмекниинди арайиз гъюру.

1) –ал, -ин суффиксарин кюмекниинди глаголарикан саб жерге существительнйир арайиз дуфна. Месела: ахуб – ахал, бирхуб – бирхал, лихуб – ляхин ва гь.ж.

2) –вал, -шин суффиксарин кюмекниинди. Суффикс –вал табасаран ч1алнаъ варт1ан бегьерлу суффикс ву –дидин кюмекниинди саки вари существительнйирикан, глаголарикан ва прилагательнйирикан гизаф кьадар абстракт существительнйир арайиз гъюру. Месела: духтир – духтирвал, ергуб – ергувал, лику – ликувал ва гь.ж.

3) –бях, - бякь, -аьх (-ях), -рюх, -нац, -накъ, -акъ. Гьаму суффиксар бегьерлудар дар. Гуч1 – гуч1бях, гук1ни – гук1нац, ч1уш – ч1ушнахъ ва гь.ж.

4) –жви, -шив, -чи, -бан, -хъан, -баз, -дар, -кар, месела: хивжви, яхулшив,

Чекмечи, ччилибан, марччлихъан, гунаъкар, мулкидар ва гь.ж.

5) Саб жерге существительнйир кьюб гафнан асул чиб-чиб’ин иливбан рякъдиинди арайиз гъюра. Месела: мутму, гьяжибугъда, аба – бай, биц1ивахт ва гь.ж.

Аьлим, бистан, хабар, бюркьяц, габан, намус, эдеб, гъуллугъ, гъаравул, кьалайи, башибузукь, игит, угъри, гъуш, базар, аш, авчи, бахт.

1. Халачийиз гъилигси, йиз вари уьмур, йиз жигьилвал, бахтлувал ва гьацира йиз Ризайиз ккилигури сефилвалиинди, нивк1 адарди, адау ярхи йишвар к1ваин шулзуз (М.М.)

2. Ччиларбан бай, филди мукьмар йивури, к1ваъ ширинвал убзури деъну айи. (М.М.)

3. Кьаби хпари экскрарин гъягърувалин къайдайиз улариъ манишин ади тамаши ап1уйи, хъа гъужйир, чпин ккудушу жигьил йисар к1ваин духьну, хъац1аркну деуйи. (Ю.Б.).

1. Уьру, к1ару, ачухъ, лику, ч1атху, куру, кьилзи, ягъли, яркьу, ц1ару, гюрчег.

2. Эргуб, пашман хьуб, шад хьуб, уьргъюб, гъюб, урхьуб, аьрхюб, аьлхъюб, ишуб, рази хьуб, дик1уб, кьули, кьяни.

146-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи существительнйирин гафар арайиз гъюбан разбор ап1инай. Гъилицнацвал, уьрушин, разивал, гюрчегвал.
54-пи дарс.

Ахтармиш ап1бан ляхин.

Шубар гъудургну.

Саб вахтналан детдомдиъ, кьюдюхрар гъудургну к1уру, хабар абхъу. Му хабар кубк1у Нариман гьялак гъахьи. Аьжайиб ляхин вуйи: гъул’ин биц1идарин лик ктрубк1у йишв имдайи, амма шубар наанк1а адайи. Хабар директорихьнара хъубкьну. Вари русвагь духьнайи. Баяр таза к1улт1ан вари гъул ахтармиш ап1уз хъюгъну.

Лисхъан, ригъ алабхъурайи вахтна, директорин кабинетдиъ Нариман уч1вну.

- Узуз шубар гъидихъунзуз, - гъапи дугъу.

- Наан?

Нариманди, ч1алра дарпиди, директориз чахъди гъач к1ури, ишара гъап1у.

Магьа дурар детдомдин гьяятдиантина гъулан гъирагъдихъ хъайи колхоздин чвуккарихьна гъушу. Нариманди саб чвуккан раккин абццу. Чвуккаъ ригъдин нурар архьу. Дурар сачдин ук1’ин дахънайи кьюдюхрарик курк1у. Шубар чиб-чиплан хабар алдагъну, даахнайи. Рякъру гьялариан, дурариз ужудар нивк1ар рякъюрайи. Шубарин машариъ бахтнан инч1 рябкъюрайи. Директор сац1иб вахтна ч1алра дарк1ури дийигъну гъузу. Хъасин дугъу явашди раккин хъебхьу ва Наримандиз гъапи:

- Мукучан, гъит ахри. Амма багарихь лигури гъуз. Хъиргиган, хъади гъач…

Гьаму гьядиса гъабшихъантина хайлин вахтна Нариман шубарихъди гъахьнийи. Дугъу дурарихъди тамашйир ап1уйи, дарсариз лигруган, кюмек ап1уйи ва сар биц1ирихьдира кьюдюхрариз гиран шлу гафкьан ап1уз гъитдайи. Шубариз думу гизаф кьабул гъахьнийи.

- Маликси ужур ву, - к1уйи Тамумди.

- Ваъ, Нариман Маликт1ан ужур ву, - гьюжат ккебгъуйи Ханумди. (176 гаф.). (М, Аьлиевдинубдиан).

Читин гафар ва гафнан ибара: детдом, кьюдюхрар, вахтнан инч1.

Табшуругъар:

1. 
   Диктантдиан дюзмиш гъаши существительнйир кидик1ай.
   
2. 
   Саб-кьюб существительноейин гафар арайиз гъюбан разбор ап1инай.
   

Гъалат1арин зиин ляхин гъабхруган, гьамциб къайдайикан мянфяаьт кадабгъну ккунду.

1. Сифте орфографияйин гъалат1ар ктагъуру. Гъалат1 кайи гаф гъалат1 ктарди дибик1ну, думу фуну правилайиз вуш, улупуру. Хъасин гьадму правилайиз мисалар хуру ва гьадму гафар кади предложенйир дюзмиш ап1уру. Месела: Халум к1уру гаф биц1и гьярфналан, хъа гъул’ин к1уру гаф апостроф гъядарди дидик1на.

I. 1. Халум (хас ччвурар аьхю гьярфналан ккергъну дик1уру), Нариман, Аьли, Вели. Халумди ужуди урхура.

2. Гъул’ин (гафнан кьялаъ ачухъ сесналан ккебгърайи слог жара ап1бан бадали апостроф ишлетмиш ап1уру), хил’ин, хил’ан. Гъул’ин биц1идарин лик ктрубк1у йишв имдайи.

3. Кьюбпи ражари пунктуацияйин ишарйир дюзди дивбан гъалат1ари зиин ляхин ап1уру. Месела:

- Маликси ужур ву, - к1уйи Тамумди предложениейиъ запятая дивнадар.

II. 1. – Маликси ужур ву, - к1уйи Тамумди. (Авторин гафар диш улхбан кьяляхъ гъюруган, авторин гафарин улихь запятая ва тире дивру.)

- Думу к1убан бай ву, - гъапи Аьлди ва гь.ж.

III. 1. Гъубшу дарснаъ ахтармиш апIбан ляхниъ студентари деету гъалатIарин зиин ляхин апIинай.