Мезличила баянти



страница4/5
Дата20.08.2017
Размер0.58 Mb.
#28375
1   2   3   4   5

Глаголла белгиагар форма
Глаголла белгиагар формали я бях1, я замана чех1ебиахъу. Сари – эс яра – ес суффиксличил тамандирути ва чула бях1ра заманара белгили ах1енти глаголтас белгиагар формала глаголти или бик1ар.

Масала. 1. Кьац1 бут1ес, х1янчи белк1ес, хъули вак1ес, палтар дирцес, дарс бурес. 2. Дубуртазивад каэс, парталичи кайэс, нешлизи гъайэс, дудешличи х1еръэс ва ц.

Белгиагар формала глаголти жинс ва луг1и х1ясибли барсдик1ар. Масала. Урши вак1ес, рурси рак1ес, мукьара бак1ес, г1ежа-къяй дак1ес.

Дарган мезлизир глаголла белгиагар форма барес х1ейрути чумал дев лер: сай (сари, саби), ах1ен, лев (к1ев, хев, тев).

Глагол-существительное
Глаголла аслуличи суффикс –ни – имц1абарах1елли, глагол-существительное бетарар. Масала: кайк+ни, айз+ни, гьалаик+ни. Суффикс –ни–личилси девла форма ца шайчибад мешуси саби глаголличи, царх1ил шайчибад – существительноеличи.

Глаголличи мешути лишанти ишдигъунти сари:

а


) Глагол-существительноели глаголли кьяйда чиди-биалра девла формаличил подлежащее, объект яра дополнение т1алаббиру. Масала. Х1у вак1ни г1ях1си саби. Х1уни кагъар белк1ни багьурра. Уркьуйзи г1ябул кабяхъни г1ях1си барри.

б) таманси ва таманах1енси журала бирни: кагъар белк1ни – кагъурта лук1ни.

в) Чеббурхусили ва чебх1ебурхусили бирни. Нуни жуз белч1ни лебтанилра багьур. Ну школализи вак1ни лебтанилра багьур.

г) чеббирусили бирни. Лук1ахъни, уч1ахъни.

д) наречиеличил бархбиркни: даг вак1ни, г1ур аркьни.

Существительноеличи мешути лишанти ишдигъунти сари:

а) падежунарбирни. Уч1ахъни, уч1ахънили, уч1ахънила, уч1ахънис, уч1ахъниличил, уч1ахъниличибли.

б) Cе? ибси суал кабатес вирни. Х1уни далай белч1ни багьурра. Багьурра (се?) далай белч1ни.

Глагол ва илала морфологический разбор
Разборла гьаб-г1ергъидеш
1. Гъайла бут1а. мяг1налашалси лишан.

2. Морфологиялашалти лишанти: а) бек1 барх1ила форма (белгиагар форма); б) жура (таманси ва таманах1енси); в) Чеббурхуси ва чебх1ебурхуси; г) наклонение; д) луг1и; е) замана; ж) бях1; з) жинс. 3. Синтаксислашалси лишан.


Разборла г1ибрат.
Нушала унрани г1ях1си далай белч1ун.

Белч1унглагол (се бариба?), бек1 барх1ила форма – белч1ес, таманси, чеббурхуси, хабар наклонение, цалихъла луг1и, убла замана, 3 бях1, урга жинс. Предложениелизиб ил дев сказуемое саби.

Причастие
Причастие или бик1ар глаголла хасси формалис, сунелара глаголличи ва прилагательноеличи мешути лишанти лерси. Масала: барибси сурат, белшунси юрт. Причастиела глаголличи мешути лишанти. Причастие, глагол кьяйда, бирар:

а) таманси ва таманах1енси журала: белк1унси кагъар – лук1уси кагъар.

б) чеббурхусили ва чебх1ебурхусили: нуни белч1унси жуз. Гьанна аравиубси х1у шишиммайк1уд.

в) чеббирусили: нуни уч1ахъуси х1у набчив духусира вик1улри.

г) замана иргъахъусили: белч1унси (убла замана) далай, буч1уси (гьаннала замана) далай, белч1еси (г1урла замана) далай.

Прилагательноеличи мешути лишанти ишдигъунти сари:

а) падежунарбирни. Уч1ахъуси, уч1ахъусили, уч1ахъусила, уч1ахъусилис, уч1ахъусиличил, уч1ахъусиличибли;

б) Cегъуна? Cегъунти? ибти суалти кадатес вирни. Х1уни белч1унси далай наб г1ях1бизур; в) жинс ва кьадар чебиахъни. Улхъуси узи, рулхъуси рузи, булхъуси начи, дулхъути дуг1би.

Причастиеби детарни
Причастиеби детарар суффиксуни: -си, -ти, -уси, -ути, -ан, -ян, -анти, -янти имц1адиубли. Масала. Ц1уббиубси х1ева, ц1уббиубти х1евни, зугьабик1уси сумка, зугьадик1ути сумкаби, урузк1ан адам, урузк1анти адамти, лявкьян урши, бирхъянти уршби ва ц.
Причастиеби дирар суффикс чеббикибтира. Масала. Делк1ун х1улбар, ц1ирк1ли булхъул ц1уэри, г1елабиркул берх1ила. Илдас таманах1енти причастиеби бик1ар.

Кьадар чебиахъуси причастие лук1а глаголла аслуличи суффикс – ари имц1абирили: вамсари х1янчи, велкъари беркала.



Агар ибси аслу имц1абарили детаурти причастиеби дарх лук1а: г1якьлуагар адам, сабурагар г1ях1ял, ях1агар урши.

Причастиела авид
Причастиера иличи хъарх1ерти дугьбира дархдикили причастиела авид бетарар. Масала. Хъа гьалаб дукарк1ути дурх1ни т1ашлири. Хъа гьалаб кец1нала х1язаначи дукарк1ути дурх1ни т1ашлири.
Причастиела авид баянбируси девлис гьалаб бак1алли, запятаяличил дек1арх1ебиру. Масала. Хъа гьалаб кец1нала х1язаначи дукарк1ути дурх1ни т1ашлири.

Причастиела авид баянбируси девлис г1ергъи бак1алли, запятаяличил дек1арбиру. Масала. Хъа гьалаб т1ашлири дурх1ни, кец1нала х1язаначи дукарк1ути.

Причастиела морфологический разбор

Разборла гьаб-г1ергъидеш


1. Гъайла бут1а. мяг1налашалси лишан.

2. Морфологиялашалти лишанти:

а) замана; б) чеббурхуси ва чебх1ебурхуси; в) жура; г) луг1и; е) жинс.

3. Синтаксислашалси лишан.


Нуни лябкьуси машина чебаира.
1. Лябкьуси - глаголла хасси форма – причастие саби. Сегъуна? ибси суайс жаваб лугули саби; лишан иргъахъули саби.

2. Илала морфологиялашалти лишанти сари: гьаннала замана; чебх1ебурхуси; таманах1енси жура; цалихъла луг1и; урга жинс.

4. Предложениелизиб ил определение саби.

Деепричастие
Деепричастие или бик1ар глаголла хасси формалис, суненира царх1ил глагол баянбируси. Масала: Рузи дуц1рик1ули ляркьулри. Ляркьулри (секьяйда?) дуц1рик1ули. Деепричастиелизиб глаголла аслу бирар. Деепричастиела глаголличи ва наречиеличи мешути лишанти лерти сари.

Деепричастие, глагол кьяйда, бирар:

а) таманси ва таманах1енси журала: белк1и жузра – жуз лук1ули левли; б) чеббурхусили ва чебх1ебурхусили: узи гьанк1ик1ули укулри. Задача арзили таманбиубх1ейс дудеш чариуб. в) замана иргъахъусили: белк1и (убла замана), лук1ули (гьаннала замана), белк1если (г1урла замана); г) жинс ва кьадар чебиахъули. Узи укули левли, рузи рукули лерли, мукьара бугули лебли, мукьри дугули лерли.



Наречиеличи мешути лишанти ишдигъунти сари: а) наречиела суалтас (секьяйда?) (сен-сен?) (сецадх1и?) (мурт?) жавабти лугни; наречиела суффиксуни лерни; наречиели кьяйда баркьудила тях1яр, замана, сабаб чебиахъни. Унза абхьили ух1навхъунра. Ялчни бузуйх1и нура аркьулра. Х1яз таманаибмад хъули чардухъунра ва ц.

Деепричастиеби лук1ни




Правилоби

Масала

1.

Таманси журала глаголла убла замана – ур яра –уб- личил таманбирули биалли, деепричастие лук1а суффикс –ли имц1абарили.

Багьурбагьурли, багьур - багьурли, бегъуббегъубли, бигуббигубли.

2.

Таманси журала глаголла убла замана – иб- личил таманбирули биалли, деепричастиелизиб –б чеббиркур.

Арукиб – арбукили, бак1иб – бак1или, бициб – бицили, чесиб – чесили.

3.

Таманси журала глаголла убла замана – ун- личил таманбирули биалли, деепричастиеличисуффикс –и имц1абиру.

Башун – баши, бацун – баци, беркун – берки, белт1ун – белт1и.

4.

Таманах1енси журала глаголтазирад детаурти деепричастиеби лук1а суффикс –ули имц1абарили.

Башар – башули, бужар бужули, бузар – бузули, урцар – урцули.

5.

Таманси журала глаголла убла заманала 3 бях1личи суффикс –ла, - на имц1абиру

Вак1иб – вак1ибла, белк1ун – белк1унна.

Деепричастиела авид
Деепричастиера иличи хъарх1ерти дугьбира дархдикили деепричастиела авид бетарар. Масала. Чуднира дерки, нушара шадир дякьунра.
Дееричастиела авид предложение гьалаб, ургаб ва г1елаб башар. Илх1ели ил запятаяличил дек1арх1ебиру.

Масала. Хъа гьала кайили, хала дудешли иштях1личил бамсриихъулри. Хала дудешли, хъа гьала кайили, иштях1личил бамсриихъулри. Хала дудешли иштях1личил бамсриихъулри, хъа гьала кайили.


Деепричастиела морфологический разбор
Разборла гьаб-г1ергъидеш

1. Гъайла бут1а (глаголла хасси форма). Мяг1налашалси лишан.



2. Морфологиялашалти лишанти: а) жура (таманси яра таманах1енси); б) чеббурхуси яра чебх1ебурхуси; в) луг1и; г) жинс.

3. Синтаксислашалси лишан.
Разивиубли, буруси хъумартур.
1. Разивиубли – глаголла хасси форма – деепричастие саби. Секьяйда? ибси суайс жаваб лугули саби; чеимц1аси баян иргъахъули саби.

2. Илала морфологиялашалти лишанти сари: чебх1ебурхуси; таманси жура; цалихъла луг1и; мурул жинс.

3. Предложениелизиб ил агикьяйда саби.

Наречие
Сунени баркьудила лишан замана, мер, кьадар чебиахъуси гъайла бут1алис наречие бик1ар. Масала. Самолёт г1яшли арцур.

Баркьудила куц чебиахъути наречиеби падежунарх1едирар. Амма г1ях1цад наречиеби мер падежуниван дарсдик1ар. Гьалабях1 (Б. п.), гьалаб (П. п.), гьалабад (Д. п.).

Наречиели наречие ва прилагательное баяндаресра бирар. Дебали хъярхъли вак1иб. Дебали ц1уба кагъар.

Предложениелизиб наречие имц1аливан аги-кьяйдали, цацах1ли сказуемоела бут1али биубли башар. Масала: Дудеш ара-сагъли сай. цацадех1 наречиеби жинс х1ясибли дарсдик1ар. Масала: валк1ли, ралк1ли, балк1ли, далк1ли, вахъх1и, рахъх1и, бахъх1и, дахъх1и, гьалав, гьалар, гьалаб.



Наречиела жураби


Наречиела жураби

Суалти

Мисалти

1.Баркьудила

даражала.

Се тях1ярли?

Сен-сен?

Жагали вяшик1ен. Духули гъайик1и. Разили калабая. Хъярхъли хъули вак1иб. Ч1умали кайзур.

2. Мерла.

Чинадях1? мурт? чинаб?

Ик1аб дила сумка к1еб. Х1у лаг укьен, ну – катх1ел. Гьарахълиб ц1а чебиулри. Узи иша чарулхъан

3. Заманала.

Мурт? Сецадх1и?

Ишбарх1и дарс агара. Жявли т1ут1и садиур. Бусяг1ят лебхис. Итмадан гьанбикиб. Савли вак1и.

4. Сабабла.

Сен?

Се багьандан?

Буц1арли хъуливад дуравхъунра. Урзули дила х1янчи бетх1еур. Урузк1ули салам х1ебедира

5. Мурадла.

Се мурадли?



Х1у вяркъес дигули гъайик1улра. Рузи руч1ахъес дигули неш къайгънариркьули рирар.

6. Кьадар иргъахъути.

Сецад? Чуйна?



К1ина чеббелк1унра. Камли уч1улри. Азирна бурира. Верх1на пикриухъен – гьачам бура.

7. Суалла.

Сен? Чина?



Х1у вяркъес дигули гъайик1улра. Рузи руч1ахъес дигули неш къайгънариркьули рирар.

8. Белги-агрила.

Муртри? Чинабри?



Муртрил ит г1ях1ял нушачи вак1сири. Чинабрил жуз баргибсири. Сенрил арцличила хъумартурра.


Наречиеби детарни


Наречиеби детарар

Правилоби

Мисалти

  1. Существитель-

ноелизирад


Существительноела аслуличи суффиксуни -ли, -ели, -ла имц1адиубли

Ц1акь – ц1акьли, дуги – дугели, шинкьа – шинкьала

  1. Прилагатель-

ноелизирад


Прилагательноела аслуличи суффиксуни

-ли, -и, -и, -ил, -т1а имц1адиубли

Жагал – жагали, ахъил – ахъли ,вайси – вайт1а.

  1. Числитель-

ноелизирад

Числительноела аслуличи суффиксуни -на, -найс, -кьярякьли, -кали, -йнали имц1адиубли

Х1ябал – х1яйна, х1яйнайс, х1яйнали х1ябкьярякьли,х1ябкали

  1. Местоимение-

базирад.

Местоимениела аслуличи суффиксуни-и, -а, -аб, -къи, -х1ели, -ал, -л имц1адиубли

Ил – или, ик1 – ик1а, их – ихаб, ит – иткъи, иш – ишх1ели, сай – саял.

5. Белгиагрила кесекуназирад

Кесекуни -биалра, -дигара, -саял, -саррил, -сабрил имц1адиубли

Се-биалра, чи-дигара, -чиди-саял, чис-саррил, сегъуна-сабрил.

6. Послелогуназирад


Послелогуни -сун, -шал, -г1иб, - г1ебли

имц1адиубли.



Сунеласун, г1ях1лашал, нушаг1ебли, хъайг1иб.


Учидяхъ наречиеби детарни ва лук1ни
Учидяхъ наречиеби детарар к1ел яра имц1ати дев цаладикили.
1. Местоимение ва существительое цаладикили. Масала. Иш+дуги, иш+барх1и, иш+дус, ил+тях1ярли.
2. Существительое ва числительное цаладикилира учидяхъ наречиеби детарар. Масала. Ца+кьадар, ца+кьяйда, ца+замана. Ишдигъунти наречиеби дарх лук1ути сари.
3. Cинонимтала ва антонимтала кумекличил детаурти учидяхъ наречиеби дефисличил лук1ути сари. Масала. Валу-вирхули, дак1у-гьаргли, ара-сагъли, ита-иша, уди-чеди, ветх1ел-сатх1ел.
4. Ца аслу яра х1ячи тикрарбиублира учидяхъ наречиеби детарар. Масала. Гьала-гьала, вашу-вашукад, урк1и-урк1илабад, кьан-кьанни.
Наречие ва илала морфологический разбор.

Разборла гьаб-г1ергъидеш


1. Гъайла бут1а. мяг1налашалси лишан.

2. Морфологиялашалти лишанти:

а) барсх1ебик1уси дев;

б) жура.


3. Синтаксислашалси лишан.
Савли шанти авлахъличи дурубухъун.

1. Савли – наречие саби.

2. Ил барсх1ебик1уси дев саби.

3. Илини замана чебиахъули саби. Мурт? ибси суайс жаваб лугули саби.

4. Предложениелизиб ил аги-кьяйда саби.
Числительное ва илала морфологический разбор.
Сунени ца журала сек1ултала белгиси кьадар яра илдала гьаб-г1ергъидеш чебиахъуси гъайла бут1алис числительное бик1ар.

Мяг1на х1ясибли числительноела жураби.

Числительноела жураби

Се иргъахъу

Суалти

Масала

1. Кьадар числительноеби

Сек1ултала белгиси кьадар

Чум? Сецад?

Ца, к1ел, х1ябал, даршал, азир, байхъала.

2. Дурт1у числительноеби

Дурт1ути, дут1ибти сек1ултала луг1и.

Чум-чум?
















Разборла гьаб-г1ергъидеш.




  1. Гъайла бут1а – числительное.

  2. Числительное бек1 барх1ила форма.

  3. Мяг1на х1ясибли жура.

  4. Жинс.

  5. Кьадар.

  6. Падеж.

Нешли нушаб вец1-вец1ал къуруш гиб.



Вец1-вец1ал – числительное саби. Чум-чум? ибси суайс жаваб луга. Мяг1на х1ясибли дурт1у числительноела жура саби.

  1. Местоимение ва илала морфологический разбор.


Сек1ал, илала лишан яра луг1и гьанх1ебушили, илдала мерлаб бузахъуси гъайла бут1алис местоимение бик1ар.

Масала: Халид нушала унраличив х1ерули сай. Ил гьао барх1и физкультурали виркьули вирар.

Разборла гьаб-г1ергъидеш

1. Гъайла бут1а – местоимение.

2. местоимениела бек1 барх1ила форма.

3. Мяг1на х1ясибли жура.

4. Жинс 5. Кьадар.6. Падеж.

Нуниместоимение, бек1 барх1или форма – ну, цаибил бях1ла местоимение, жинс агара, цалихъ, актив падеж.

1. ───, ───, ───, ───, ─── - . - .- . - ════.
2. ─── - . - .- . - ════, ════, ════ ва ════.
3. - . - .- . - ════ ~~~~, ~~~~, ~~~~, ~~~~ ~~~~ .
4. ─── - . - .- . - ════ ~~~~, ~~~~, ~~~~, ~~~~ ва ~~~~ .
5. ─── - - - -, - - - -, - - - -, - - - -, - - - - ~~~~ ════.
6. - . - .- . -, - . - .- . -, - . - .- . -, - . - .- . – - . - .- . - ~~~~ ════.

Дарган мезлизир лерти сари къуллукъла гъайла бут1ни: послелогуни, союзуни ва кесекуни.
Сунес гьалаб чиди-биалра падежлизиб дев т1алаббируси ва cабицун предложениела членни биэс х1ебируси къуллукъла гъайла бут1алис послелог или бик1ар.

Послелогуни детарар:


  1. Наречиебазирад. Масала: наб г1ергъи, столла удиб, хъалчла чедиб, дила мякьлаб, нуша-ургаб, хъа бух1наб, юртла г1елаб.




  1. Существительноебазирад. Масала: х1ела мерлаб, школала х1екьлизиб, ил сабабли.


Цацадех1 послелогуни ( – шал, -сун, -г1ебли) чус гьалар дак1ибти дугьбачил дарх лук1а. Масала: пикрилашал, сунеласун, нушаг1ебли ва ц.
Чус гьалар дак1ибти дугьбачил дефисличил лук1а ишдишдигъунти послелогуни: -алав, -дях1ли, -бархьли, -урга, уди. Масала: вац1а-алав, берх1и-дях1ли, шури-бархьли, халкь-урга, ч1ябар-уди.





Каталог: http schools -> 1721 -> Novokayakent -> admin -> ckfinder -> core -> connector -> php -> connector.phpfck user files -> files
files -> Кьурбанова Дарган мезла кружок бирнила методика Мях1ячкъала 2010 д
files -> Литература бик1уси жузличи хасбарибси методикала пособие. Мях1ячкъала Сагаси Къаякент 2010 д
http schools -> Рабочая программа По учебному курсу «Родного языка» 6 класс «Дагъистан Республикаялъул лъайкьеялъул ва г1елмияб министерствоялъ тасдикъ гьабураб»
http schools -> Рабочая программа по родной литературе для 8 класса 2014-2015 учебный год 8 класс (68 саг1ат) 8 калам цебет1езаби
http schools -> Театрализованная игра: «Шамилил хъала»
http schools -> Старшая группа
http schools -> Рабочая программа по родной литературе для 11 класса 2014-2015 учебный год программаялъе баян
files -> 1. Нешличила пикруми
files -> Г1яйша Кьурбанова Халкьла мух1лила пагьму
files -> Дарган мезличи хасбарибси методикала пособие


Сподели с приятели:
1   2   3   4   5




©obuch.info 2024
отнасят до администрацията

    Начална страница