Нии пвдагогикайин издательство


§ 13. Гьерхбан предложение



страница2/9
Дата28.04.2017
Размер1.92 Mb.
#20190
1   2   3   4   5   6   7   8   9
§ 13. Гьерхбан предложение
Чак суал, гьерхуб кайи предложениейиз

гьерхбан (суалнан) предложение к1уру. Месела:


Увук гъаз хъял кавук? Гъи концерт шулин? Сяаът

швнуб ву? Гьаму предложенйириъ саб ляхнин

гьякьнаан суал дивра, гьерхра.
Гьерхбан предложенйирин аьхириъ интонация

за шулу. Гьерхбан предложенйириъ суал фуж?

фила? наан? швнуб? ва жара суалнан гафариинди

улупуру. Гьерхбан предложениейин аьхириъ

гьерхбан ишара дивру.

40-пи илч1ихуб. Лазим вуйи интонация уьбхюри,

предложенйир урхай. Рьерхбан предложенйир фундар вуш,

улупай.
Дерд дубхьнайи бата майдандин гъирагъдихъ

рукаригъ пашманди дубсу. Сарун дидиз тамшир ап1уз

ккун шулинхъа?


Гьамусяаьтназ батайиз чан баб к1ваин гъабхьундайи.

Хъа гьамус кьаби ушвхърин гафар гъеерхьган, фикир

дарап1ди гъубзуз шулин? «Яраб йиз баб наан айк1ан?

Диди гьаз узу абгдайк1ан? Дарш бабу, узу кьабул дарди,

гат1абхышйк1ан? Гьаз? Фу тахсир кахъа узук?» фикрар

ап1урайи гъюран юк1в кур пашман гъабши.


(Ш. Къ.)
41-пи илч1ихуб. Жара дап1найи гафариин сес за ап1ури,

гьерхбан предложенйир урхай.


а) Шарариз гъуллугъ ап1урайир Мурад вуйин?
Мурад к1арариз гъуллугъ ап1урайир вуйин?
Мурад к1арариз гъуллугъ ап1урайир вуйин?
Мурад кГарариз гъуллугъ ап1урайир вуйин?
б) Шарариз гъуллугъ агЛурайир фуж ву?
Мурад гьапГрайир ву?
Табшуругъ . Сабпи гъварч предложенйириъ чип'ин

сес за гъап1у гафар улупай.


42-пи илч1ихуб. Учвуз фицдар суалнан (гъерхбан) гафар

аьгъяш, йипай. Исихъ тувнайи гафар кади предложенйир

дюзмиш ап1инай.

Фуж, фу, фунур (фунуб, фундар), фицир, фициб,

фила, наан, наана, гьаз, наънан, фукьан, швнуб.
Табшуругъ . Тувнайи гафарикан суалнан ччвурнан

еринар ва суалнан наречйир фундар вуш, улупай.


43-пи илч1ихуб. Тувнайи текст урхай. Гьерхбан

предложенйир ичв тетрадариъ дик1ай.


- Фу гъап1ва, Мюгьюдин? - гьерху дадайи ч1урариан

бизар духьну дуфнайи чан балхьан. - Сул

гъибихънийвуз?

- Ав, гъябкъюнзуз, - жаваб туву Мюгьюдинди.

- Тюфенг йивну гъабкТунна думу ихъ гъятти гъубху

душман?


- Ваъ.

- Гьаз?


- Узу дидиз гъивундарза.

- Гьаз гъивундарва?

- Диди ихь гьяшти гъабхуз гъитувал ихь тахсир

ву.


- Фици ихь тахсир? Уву фу к1урава?

- Ухьу ихь гъазма ижми дарапГуб сарун шлин тахсир

шулу, дада? Сарун ачухъди гъазмайиъ гьяштйир

гъяркъган, гашди айи сулу гьап1ру? Закур гъазмайин

раккин ижми агЛурза, сарун сул душваъ убч1видар.

(Ш. Къ.)


§ 14. Дих ап1бан предложение
Чак шадвалин, дерд-хажалатнан, гуч1 хьпан,

тяжубвалин тясир вая дих ап1уб кайи

предложениейиз дих а п I б а н предложение

к1уру. Месела: Сагъ ишричву, юлдшар! Эй

инсанар! Марччаригъ жанавар гъябхьну! Яшамиш

ибшри ихъ Дагъустан! Пагь! Фици уччвуди

даринхъа дагълариъ! Гьаму предложенйириъ саб

ляхнин гьякьнаан гизаф тюнтди, гуж ли гьевес

кади, эсерлуди ктибтура.
Дих ап1бан предложениейиъ жюрбежюр

интонация шулу. Дих ап1бан предложениейиъ

жюрбежюр междометйир, частицйир, гьерхбан

гафар ва гь. ж. ишлетмиш anlypy. Дих ап1бан

предложениейин аьхириъ дих ап1бан ишара дивру.
44-пи илч1ихуб. Пунктуацияйин ишарйир диври, текст

кибик1ай. Хабар ап1бан предложенйир жара ап1инай.


- Увуз гаф-ч1ал гъапир айин, йиз риш? - Кас-масди

гиран ктап1уншулвуз гьа? Белки иццрушин, угрушин

кашулвук?

(Е. С.)
Кьюрд улубкьну. Йиф дабхъну. Нир мирккли

гъибисну. Аьхъю йигъан миркк ижмиди шулу.
(И. Ж.)
- Ай залум дарна, кьюл! - Залум вуйиш, узу гатди

бисидайи.

- Ай залум, дарна, гату!

- Залумра вуза!

- Калумра вуза!

Аьхю бабан улхьан ч1ук1ра гьит1ибк1идиза (Халкь.)


45-пи илч1ихуб. Фу, фукьан к1уру гафар кади кьюб

гьерхбан ва шубуб дих ап1бан предложенйир дюзмиш

ап1инай. Сабпи предложение ч1алнан паяриз жара ап1инай.
46-пи илч1ихуб. Препинанияйин ишарйир диври, текст

кибик1ай. Хабар тувбан, гьерхбан ва дих ап1бан

предложенйир улупай.
Ярквраз чвул хъубкьну. Гьараригъян жюрбежюр

успагьи рангарин к1ажар гъядахьурайи. Дурарин

кьяляхъди жюрбежюр ч1уру мейвйирра ахьрайи. Амма

батайиз я уччву к1ажар ясана ицци чинчар, вичар,

жихрар рякъюрадайи. Думу акв мялум

гъабхьихъанмина ярквраъ ялгъузди либцураии.


Саб дупну ярквраъ «къярр! къярр!» сес арабгъу

батайи к1ул за гъагЛу ва дидиз гьаригъ дубснайи

къяркъяр гъябкъю.
- Къярр Къярр Наана гъябгъюрава, бата - гъапи

диди.


- Узу йиз баб абгураза.

(Ш. Къ.)


47-пи илч1ихуб. Кибик1ай. Лазим вуйи препинанияйин

ишарйир дивай. Предложенйир лазим вуйи саягъниинди

урхай.
Учву гьап1рачва, гьюрматлу вуйи йиз биц1и дустар.

Учу мектебдин багъдиъ йимишар уч апIурача. Учвуз

яркврариъ фицдар гьяйванатар алахьунчвуз. Баяршубари

баркаллуди ляхин anlypa. Сейриъ фукьан шадди

дайинхъа. Ухьу тупмаргъ апIуз хъюгъхьа. Гъуландари

хьадну ляхнар ап1ури шулу. Йиз адаш хюрч'ан

гъюрайи.
§ 15. Предложениейин кIулин членар

Подлежащее. Диш дополнение ва сказуемое


48-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Подлежащеена

сказуемое улупай. Подлежащйир ч1алнан фуну паяр вуш,

йипай.
1. Шафийин иццру духьну вазкьан шулайи. 2. Кумсият

дишла гъудужву. 3. Биц1идар мгогьтал духьну

нимкъариз лигурайи. 4. Шубари чпин ккурттар ерццуз

чара ап1урайи. 5. Мархь убгъури имдайи. 6. Гьясанна

Мурсал гьарариккна хъуркьнийи. 7. Кумсиятди чан

юлдшар Шафи дахънайи хулан раккарихъна хъади

гъушу. 8. Биц1идар явашди раккнар т1аъну, ихтиятди,

са-сарди Шафи айи хулазди уч1ву. 9. Кумсият рякъюъ

айи кьалу ниризди алдаку. 10. Аьхъю дубхьнайи

шубарин сппар чиб-чип'ин йивурайи.

49-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1руган, мяна

жигьатнаан хъпалгру подлежащйир ва сказуемйир гъяай.

Дурар ч1алнан фуну паяр вуш, йипай.
1. Эрг'вал йивуз баяр чру (...) деу. 2. ГвачIнин ухди

мектебдин гьяятдиъ баяри (...) йивурайи. 3. Узу ич

халуйин сумчриъ (...) гъап1унза. 4. Шуру адашдин

кьалу гъаши палтар (...). 5. ГвачIнин узу гъудужвган,

жилариин йиф (...). 6. Кафари терефназди завариин
(...) улубч1ву. 7 Мирзамягьмадди картфариз шид (...).
8. Совхоздин (...) марччар галариз хъаъра.

Подлежащее предложениейиъ шилкан ва

фиткан улхураш, гьадму улупру ва фуж? фу? вая

гили? фти? к1уру суаларикан сабдиз жаваб шлу

к1улин член ву.
Подлежащее существительноейиинди вая

существительноейин йишв бисурайи ч1алнан жара

пайниинди дупну шулу. Месела: Узу (шли? ччвурнан

ерин) китаб урхураза. Аба (фуж? существ.)

айвандихъ деъна.
50-пи илч1ихуб. Подлежащйириккан саб ц1ар

ккадатури, предложенйир кидик1ай. Дурар фуну ч1алнан

пайниинди улупнаш, йипай.
1. Директори ужуди урхурайи баяриз пешкешар

тувну. 2. Учу гурлуди гарччлар гъивча. 3. Вари дагълу

районариз электрик акв хъубкьну. 4. Жвуву аьхю гъап1у

бачук1 жвуван улариъ абхъру. 5. Чан урхъаъ кьюлра

аслан ву. 6. Уву узуз Мягьячгъалайиан гъабхи китаб

ужуб ву. 7. Ярхи кьюрдун йишвари узу абайин

ихтилатарихъ хъебехъуйза. 8. Фарид гъулан мектебдин

хьубпи классдиъ урхура.

51-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан

предложенйир дюзмиш ап1инай. Подлежащйириккан саб

ц1ар ккадатай.
1. БипДидар, ккунди хьуб, хьадан йигъ, дахъуб,

гъумриин. 2. Пионерар, мяълийир ап1уб. 3. Наида,


классдин, унч1вар, т1ауб. 4. Аьхю танафус, баяр-шубар,

тупмаргъ, ап1уб.


Предложениейиъ ччвур падеждинра, актив

падеждин суалариз жаваб шлу гафар ади гъашиш,

актив падеждиъ айи гаф подлежащее, хъа ччвур

падеждиъ айи гаф диш дополнение шулу. Думуган

сказуемое улдубч1вру глагол вуди шулу.
Ляхнин тясир, гьяракат, натижа чаина

гъюрайи, учв ччвур падеждиъ айи предложениеиин

к1улин члендиз диш дополнение к1уру.

Месела:
Жакъвари мукъмар anlypa предложениейиъ

подлежащее жакъвари (фйир?) мукъмар диш

дополнение ву.


52-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйириъ диш

дополненйир агай. Дурариккан ц1арар ккадатай ва дурар

ч1алнан фуну паяр вуш, йипай.
1. Халачачйири халачйир урхура. 2. Дояркайи чан

ликрихъ хъайи хюнйириккан марцциди никк

ккудубзура. 3. Бали уьру рягърягъ али датт гъибисну.

4. Адашди чан балин к1ул алдап1урайи. 5. Сулу жанавар

чаз ккуниси алдатмиш гъап1ну. 6. Мурадли чулихьди

нириъ балугъар дисурайи. 7. БицДи шуру аынкьниинди

китаб урхура. 8. Мялимди гюрчег сесниинди баяршубариз

даре ктибтура.

53-пи илч1ихуб. Тувнайи текст урхай ва бик1ай.

Подлежащйираккан саб ц1ар, диш дополненйириккан кьат1

ц1ар ккадатай.

1. Вичун гьарин к1ажари чип'ин али чиг алдабхьу.

2. Гъурбан машиндиъ деънайи. 3. Селминаздиз вари

халкь чаз лигури айиси вуйи. 4. Накьдин буран йиз

к1ваълан дишлади гъубшну. 5. Дяви адру йишваъ

гъалибвалра даршул. 6. Марччлихъан Мусайи ахсрар

ккивси марччар бинайилан алдау. 7. Шубари ипу

аьтирин ниъ гьубкьу йишвахъинди гъарабгъу. 8. Уьмру

хут1ил хъапIруган, вари гъяркъдар русвагь шуйи.

9. Ашкьвари ширин мяълийир ап1ури баярин кефи

ачухъ гъагЛу.

54-пи илч1ихуб. Диш дополненйир кади йиц1уб

предложение дюзмиш ап1инай ва дик1ай.
55-пи илч1ихуб. Текстнаъ жара дап1найи гафар фицдар

суалариз жаваб шулаш, йипай. Дурар подлежащйирихъди

сат1иди гъядягъюри кидик1ай. Подлежащйириккан саб,

сказуемйириккан кьюб пДар ккадатай.


Мархь убгъури имдайи. Завун кьялаъ кьат1-кьат1

шулайи дифарин карвандигъян рякъюрайи хядари

ачухъди нур туврайи. Ярхла дагъларин к1ак1ариз багахь

духьнайи вазлин акв ч1илли дифарин арайигъян

кьалудиси рябкъюри айи. Исикк гьюл айи терефнан

горизонтдиин никкдин ранг али ахсрар хабар духьнайи.

Жилариин, улариз саб хайлин манзилнаъ айи нахшир

рябкърубси, акв дубхьнайи. Амма кин кайи саб шейъ

рябкъюри адайи. Уларикк ккархьрудар мушв'интушв'

ин али рукар-кюлер вуйи.


(А.Ж.)

Подлежащеейин гьякьнаан фу к1ураш, гьадму

улупру ва предметди гьап1ра? предметдиз фу шула?

думу дицир фуж ву? ва думу дициб фу ву? к1уру

суаларикан сабдиз жаваб шлу к1улин члендиз

сказуемое к1уру. Месела: Уъсмну (гъап1ра?)

урхура. Шериф (фици ву?) кет1ерцна.
Подлежащеейинна сказуемоейин арайиъ му,

магьа к1уру улупбан ччвурнан еринар аш, тире

дивру.
Месела: Ужуди урхуб - магьа ихъ сабли

ва зифа.


56-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай. Подлежащйириккан

саб, сказуемйириккан кьюб ц1ар ккадатай. Сказуемое фуну

ч1алнан пай вуш, йипай.
Гьаму юкьур касдикан cap халис чаландарси

рякъюйи. Нежбрин гъулай, милли палатну дугъаз

аьлава такабурвал тувнайи. Узуз думу дишла бегелмиш

гъаши. Тмундарин арайиъ думу, дугъриданна,

дюшкюндарси рякъюрайи. Думу кидит1найи саягъну

узуз дугъкан улихьмиди гюзел ва марцци фикрар aпlpy

мумкинвал гъаши. Дугъаз уьру гъахмийир гъяйи

гъит1иршу шаламар, элвен гъахма хъади кидит1найи

тулакъар, к1ул'ин али бачук1 ва хилиъ айи чамах лап

ярашугъ вуйи. (Б.Р.)


57-пи илчIихуб. Исихъ тувнайи существительнйир сабан

подлежащйир хъа сказуемйир вуди предложенйир дюзмиш

ап1инай ва тетрадариъ дик1ай.
Халачачи, тракторист, мялим, шид, мик1,

марччлихъан.

Ч е ш н е : Халачачи хулаз гъушну. Ялхъвниз

удуч1вур халачачи ву.


58-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан

предложенйир дюзмиш ап1ури, дик1ай. К1улин членариккан

ц1арар ккадатай.
1. Учу, мектебдин, багъдиъ, лихуб. 2. Баяри, ич1ар,

адат1уб. 3. Ученикар, чиб, ляхин, ап1уб, лигуб. 4. Дада,

кагъаз бик1уб. 5. Адаши, бай, шагьриз, гьауб.

6. Минара, хьубпи, класс, урхуб. 7. Думу, вари, дарсар,

отлично, кьиматар, гъадагъуб. 8. Элмира, латаккна,

гъягъюб. 9. Муслимат, картфариз, руг, тувуб.

1. Предложениейин к1улин членар фундар ву?

2. Подлежащее фтиз к1уру?

3. Думу фицдар суалариз жаваб шулу?

4. Диш дополнение фтиз к1уру?

5. Думу фицдар суалариз жаваб шулу?

6. Сказуемое фтиз к1уру?

7. Думу фицдар суалариз жаваб шулу?

8. Дибик1ну разбор ап1руган подлежащее, диш

дополнение ва сказуемое фици жара aпIypy?
§ 16. Предложениейин кьюбпи дережайин

членар
Определение


|| Предложениейиъ шейънан ери, кьадар, эйсивал,

тялукьвал улупру ва фицир? фициб? шлин? фунур?

фунуб? фукъан? швнурпи? швнубпи? к1уру

суаларикан сабдиз жаваб шулайи кьюбпи

дережайин члендиз определение к1уру.
Месела: Гъатху к1ажар ккахъра к1уру

предложениейиъ гъатху -фицдар? к1уру суалназ

жаваб шула ва думу гаф определение ву.
Определениейи предложениейиъ прилагательноейин,

причастиейин, тартибнан числительноейин,

ччвурнан еринарин ва тевбан падеждиъ айи

существительноейин йишв бисуру.


59-пи илч1ихуб. Шиир урхай. Фицир? фициб? шлин?

фтин? фунур? фунуб? швнур? швнуб? к1уру суаларикан

сабдиз жаваб шулайи гафар улупай.
Азадвалин асул, бина дюн'яйиз

Мюгькам вуйи шибрит1 ипу йигъ ву гъи.

Аьсрар'инди зулмикк гъаши халкьариз

Азад вуйи уьмур гъабши йигъ ву гъи.


Кюгьне девир кечмиш, ч1уру замана

Ургуд гьюлериз гат1абхьу йигъ ву гъи.

Муч1у йишвкан ригъ удубч1вну йигъ гъабши,

Акувалин улар т1ау йигъ ву гъи.


Фягьла нежбриз цIийи, азад гьюкумат

Лап яратмиш гъап1у нурлу йигъ ву гъи.

Азад деврин гьякь мюгькам вуй аьдалат

Яратмиш гъап1у шадлу йигъ ву гъи.


(Къ.Р.)
60-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи прилагательнйир, числи

тельнйир, ччвурнан еринар чпиз хаc вуйи

существительнйирихъ хъаъри, ибарйир дюзмиш ап1инай.
Аьхъю, к1ару, гъвандин, юкьур, миржибпи, ч1илли,

рукьан, кьюрд, дуст, ритин, ккуртт, класс, тахта, уста.


61-пи илч1ихуб. Зиихъ учву дюзмиш гъап1у

ибарйирикан учвуз ккунистар юкьуб ибара гъядягъну,

дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ

дик1ай. Определенйириккан лепе ц1ар ккадатай.


62-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай. Подлежащйириккан

саб, сказуемйириккан кьюб, определенйириккан лепе ц1ар

ккадатай. Определенйириз суалар дивай ва дурар фуну

ч1алнан паяр вуш, йипай.


Дахабгнайи жил мархьлиз ухдитIан ккилибгурайи.

Гьарсаб лит1ан жилик кубк1убси, диди бишируг

жилилан гъит1ибккуйи ва дидин ерина учв гьадушв'ин

фаркьат шуйи. Саб хайлин арайиъ мархь убгъбалан

кьяляхъ, зав ачухъ хьуз хъюбгъю. Думу чаин али к1ару

амсар алдауз гьацира ухдитГан ккилибгурайи. Дидиз

кюмек вуди ригъ гьудубч1вру терефнахъан хъиврайи

мик1ари амсар-дифарин лижар са-сабди ут1укку.


(А.Ж.)
63-пи илч1ихуб. Текст урхай. Определенйир фициб

суалназ жаваб шулаш ва предложениейиъ фуну гафнахъди

аьлакьайиъ аш, йипай.
Гьяснан шубуд йис гъабшиган, аба гъак1ну. Касиб

хизан вуйи. Абара гъачГихъантина, дуланажагъдин гьял

хъана пис ч1уруб гъабши. Аьхю бабра гъач1и. Йирхьуд

йисаъ айи чира бит1ари кечмиш гъап1у. Гьясназ агьли

духьнайи дадат1ан имдайи. Ут1усу гарпДларин, хъунти

хъюхъ гъяйи Гьясан касибди, уьзриккди дуланмиш

шули айишра, чагъир, ац1у жандкинур вуйи. Дада

гьаммишан гвач1ниндиан хябяхъдизкьан чпин гъулаъ

девлетлуйин хулаъ лихури шуйи.
(Б.М.)
Дополнение
Мутму (шейъ) улупру ва актив падеждилан

гъайри имбу падежарин суаларикан сабдиз жаваб

шлу кьюбпи дережайин члендиз дополнени е

кIуру. Месела: Мазну абайиз китаб урхура к1уру

предложениейиъ фу? - китаб ва шлиз? абайиз

к1уру гафар дополненйир ву.


Дополненйир глаголарихъди, глаголикан

духьнайи членарихъди аьлакьайиъ шулу.

Дополненйир существительнйирикан, ччвурнан

еринарикан, глаголин асул формайикан ва

существительноейин йишв'ин ишлетмиш дап1найи

фуну ч1алнан пайнакан вушра шулу.


64-пи илчIихуб. Предложенйир урхай. Жара дапIнайи

гафар, чиб тялукь вуйи гафарра хъади, гъядягъюри дикIай.

Асас гафналан асиллу вуйи гафназ суал дивай.
1. Урхурайидари багъдиз бер йивура. 2. Художникди

уьру рангниинди шикил зигура. 3. Мялимди

аьшкьниинди зегьметнан дарc кивра. 4. Шуру гвачIнин
ухди нирихъ дадайин ккурттар урччура. 5. Совхоздин

рабочйири келемар ккадатIурайи. 6. Физкультура

дарснаъ баяри гизафси тупмаргъ апIури шулу. 7. Халачачийи

лап зарбди гугар кахьуз хъюгъю.


65-пи илчIихуб. Текст кибик1ай. Подлежащйириккан

саб, сказуемйириккан кьюб, дополненйириккан кьат1 ц1ар

ккадатай.
Володяйи дарсар аьшкьниинди ва рягьятди

дургъуйи. Учв бай зирекур, зигьим айир вуйи. Дидлан

савайи, аьхюну чвена чиси, ич гагайи думура, туву

табшуругъ дикъатниинди ва марцциди тамам ап1ури,

вердиш дапIнайи. Классдиъ даре ктибтру вахтна Володя

гизаф дикъатниинди хъпехъуйи, гьадди бализ дарснаъ

аьгъю гьабшиб текрар апIуб чIяаьн шуйи. Мяъли апIувал

Володяйиз ккуниб вуйи, мукьминра бажаранвал кайи,

дидин ужуди гъаври шуйи.(Б.-Бруевичдинубдиан).
66-пи илчIихуб. Урхай. КIулин членариккан ва

определениейикканна дополнениейиккан цIарар ккадатай.

Дурар фицдар суалариз жаваб шулаш, йипай.
Дербент кюгьне заманайин шагьрарикан саб ву.

Думу Каспий гьюлин гъирагъдихъ хъа. Шагьрилан

зурба гъванарикан дап1найи ягъли бару илт1ибк1на.

Думу бардин саб пай цалар гьамусра сагъди ими.


1. Абумуслим Жяфаровди гизаф ужудар шиърар

гъидик1ну. 2. Зурба мик1лу гвач1ниндизкьан сес ипну.

3. Ухди удуч1ву кюкйири жигьиларин юк1вар шад

гъап1у. 4. Апрелин аьхиризкьан аьхъю йигъар гъахьну.


67-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан

предложенйир дюзмиш ап1инай. Предложенйир дик1ай,

дурар членариз жара ап1инай.
1. Пионерари, ктибтуб, аьжайиб, поход. 2. Чекмечи,

туфлийир, рас ап1уб. 3. Доярка, хюнйир, ккудурзуб.

4. Марччлихъан, сивиъ, швут1рам, йивуб. 5. Уьрдгери,

нир'ин, сирнав, ап1уб. 6. Зурначи, машквар, зурна,

йивури, шуб. 7. Ужудар баяр, колхоздин, хярар,

уршвуз, гъягъюб. 8. Комбайнер, хьадан мягьсул, уч

ап1уб.

Обстоятельство


Ляхин, гьядиса арайиз гъюбан жюрбежюр

саягъар, вахт, йишв улупру ва наан? фила? гъаз?

фици? фтиз гюре? фу себебназ? к1уру суаларикан

сабдиз жаваб шлу кьюбпи дережайин члендиз

обстоятельство к1уру. Месела: Гвач1нин

(фила?) зарбди (фици?) кулак ут1убччвнийи.


Обстоятельствйир гизафси глаголариз

(сказуемоейиз) тялукь вуди ва дурар ачухъ ап1ури

шулу. Обстоятельствйир мянайиз дилигну

сабшвнуб жюре шулу.


68-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ибарйир, аьксина

мянайиз ибарйириинди дивай.


1. Накь зарбди мик1 хъивнийи. 2. Клубдиз гизаф

халкьар уч духьна. 3. Йиз чве урхуз душна.

4. Мурадлихьан кетIерццну мектебдиз гъюз

гъабхьундар. 5. Хябяхъдиз ляхин ап1уз шлу вахт имийи

(М.Ш.) 6. Рапак ут1убччву сел ич гъулаз хъубкьу.
7. ГвачIнин ухди вари жямяаьт ляхнариина гъягъюз

рякъюъ уч1вну. 8. Жик1уз гъушу баяр лап кьаназ

ригъдикк дахъну гъузу.

69-пи илчIихуб. Исихъ тувнайи ибарйир, аьксина

мянариз ибарйириинди дигиш апIури, дикIай. ИлчIихуб

тамам апIруган, гьаму чешнейикан мянфяаьт кадабгъай.


Наан? Наънан?
Хулаъ учIвуб хул'ан удучIвуб
Москвайиз гъюб; дагълариз гъягъюб; жибдиъ ивуб;

классдиъ архьуб; столихъ деуб; мани уьлкйириз

т1ирхуб.
70-пи илч1ихуб. Жара дап1найи обстоятельствйир чиб

тялукь вуйи сказуемйирра хъади кидик1ай.

Обстоятельствйириз суалар дивай.
1. Мектебдиъ йиз чи аьшкьниинди урхура. 2. Кьюрдну

малариз гизаф алаф харж шулу. 3. Хябяхъ гъабшиган

маларин лиж гъулаз гъюри шулу. 4. Кьади Хивна почта

хуз гъупгау. 5. Мурад адашдихъди ярквраз гак1влар

гьязур ап1уз гъушну. 6. Йигъну зегьмет гъизигуриз,

йишвну ужуб нивк1 гъюру.

71-пи илчIихуб. Предложенйир, схемайиинди членариз

жара апIури, тетрадариъ дикIай.

Схемайин чешне:

1. Биц1и Аьлди аьшкьниинди китаб урхура. 2. Селим

гъулан мектебдин хьубпи классдиъ урхурайи бай вуйи.

(М.М.) 3. Гизафси дугъаз ккунидарра мудрар, ччилар,

к1арар, даяр вуйи. (М.М.) 4. Селим маш завузди дахъу.

(М.М.) 5. Ибрагьимди хурагнак хилра кучдар. (A.M.)

6. Чубнари эрг'вал йивурайи. (М.Х.)

72-пи илчIихуб. Жара ап1бан лишнарикан мянфяаьт

ктабгъури, предложенйир членариз жара ап1ури, дик1ай.

Гъидирчнайи гьярфар гъяай.


1. Узу уртахъди жар... дарин хут1лар у...зураза.

(М.Ш.) 2. Увуз швнуб р...бейин у...зру жил авуз,

Макьсуд? (М.Ш.) 3. Халис хьад...кар сарун улу...кьну.

4. Мурсали д...скайик мис.лар гьял aпIypa. 5. Жанаврари

и...ру вахтна к1ураб-мураб зат к1у...дар. 6. Волга

нир Каспий гь...лиз ахмиш шула. 7. Йиз дустар,

гьав...йиан т1и...хурайи гьагъму ничх...р

ря... къюрайчвуз?

(Аяв Акавов )

73-пи илчIихуб. Предложение, исихъ тувнайи

таблицайиз асас духьну, членариз ва ч1алнан паяриз жара

ап1инай.


Хяраъ, уьру, элвен, гъатху кюкйир битмиш шула.

Предложениейин


Гаф Суал ЧIалнан пай
член
хяраъ наан? Обстоятельство существительное
1. Предложениейин кьюбпи дережайин членар

фундар ву?

2. Дополнение фтиз к1уру ва думу фицдар суалариз

жаваб шулу?

3. Определение фтиз к1уру? Думу фицдар суалариз

жаваб шулу?

4. Обстоятельство фтиз к1уру?

5. Метлебназ дилигну, обстоятельствйир фицдар

жюрйириз жара шулаш, фикир тувай.
6. Шиклиз лигай. Учву фици спортдиин машгъул

шулаш, кидибтай.

§ 17. Саб жинснан членар кайи

предложенйир


Предложениейиъ саб члендиз тялукь шули,

сабсдар суалариз жаваб шлу членариз

предложениейин с а б жинснан членар к1уру.

Месела: Хяраъ диркьи, лизи, уьру, гъатху, беневш

кюкйирин кунц1 гъап1унча.
Саб жинснан членар саб-сабдилан асиллу

шулдар ва ктухбан нугъатнахъди к1уру. Саб

жинснандар хьуз мумкин ву к1улин ва кьюбпи

дережайин членарра.


74-пи илчIихуб. Предложенйир дик1ай, саб жинснан

членариккан ц1арар ккадатай. Дурар фуну ч1алнан паяр

вуш, йипай.
1. Йиз чуччу гвачIнин ухди аьхнар ккадагъуйи,

мургул йивуйи, мал ар ч1атна ут1урккуйи. 2. Абайин

улихь суфрайиин памадрар, вичар ва жихрар алийи.

3. Адаши мектебдиз гъягъюрайи шураз ручка, кьалам,

резинка ва портфель гъадагъну. 4. Халачачийи чан

халачийик элвен, ал, диркьи, ук1у, уьру ва к1ару рангар

кит1ра. 5. Мислиматди чан бистниъ я йигъ, я йишв

дарпиди зегьмет зигура. 6. Шагьриъ урхурайи баяршубариз

гьарган кино, театр, цирк, футбол ва жара

мушгъулатар ади шулу.


75-пи илч1ихуб. Шиир бик1ай. Предложениейин саб

жинснан членар агай ва дурариккан ц1арар ккадатай.


Уьмур гъубшну ич дадайин саб гъулаъ

Дагъдин гъарз'ин дивну айи саб хулаъ.

Гизаф йисар гъушну гъавриъ адарди,

Рягьятвалар ашна адарш аьгъдарди.


Кьюрдну йифукк, чвну мархьликк гъилицну,

Йигъан кьюбан ч1урарилан илдицну.

Хьадну гюрчег кюкйир гъут1ну сивариъ,

Гъабгъу булгъин сес ат1абгну ибариъ.


Сабан дагъдиъ, жилар писди дут1урччвну,

Хулар ахьган, вари гъул'ан удуч1вну.

Имдар вахтна ап1уз шлу саб чара,

Ич дадара гъулхьан гъахьну лап жара.


(Ю.Б.)
76-пи илч1ихуб. Юкьуб саб жинснан подлежащйир кади,

юкьуб саб жинснан сказуемйир кади предложенйир

дюзмиш ап1инай.
Саб жинснан членар союзариинди кит1ну адру

вахтна, дурарин арайиъ запятая дивру. Месела:


Шару ярквраъ пирпун, мяхъюн, мухъан, хярдин

гъарар а. Запятая дивдар, эгер предложениейин

членар ва союздиинди китГраш. Месела: Увуз ихъ

яркврар ва дагълар багъа вувуз.


77-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар ишлетмиш

ап1ури, саб жинснан членар кайи предложенйир дюзмиш

ап1инай.

1. Мал ар, марччар. 2. Мае, айран, никк. 3. Элвен,

лизи, гъатху, к1ару. 4. Ихтилатар, махъвар, мяълийир.

5. Ергуб, жаргъуб, жик1уб. 6. Шагьрар, заводар,

фабрикар. 7. Дарги, гъуллугъ, авар, лезги, табасаран.

8. Зарбди, сес хъади.

78-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи абйирин гафариъ саб

жинснан членар агай. Лазим вуйи препинанияйин ишарйир

дивай.
1. Жарари гъап1уб хилариз рягьят жвуву гъап1уб

к1ваз рягьят. 2. Ляхин жарарин ад жвуван. 3. Суал

фициб вуш жавабра гьациб шулу. 4. ДапДаркну деъ

дюзди улх. 5. К1ваъ саб мелзниин жараб. 6. Жарарин

сир увуз к1уруш яв сир тмунуризра к1уру. 7. Абайи

бализ т1умт1ин багъ тувну бали абайиз т1умт1ин каб

гьяйиф гъап1ну. 8. Гъван гъюрд'ина гъябгъюр, бала касибриина.

9. Уж'влиз - кьимат писвализ нянат тувру.

10. Гашу хул'ан ут1уккур гъяц1лишну хулаъ уржур.
79-пи илчГихуб. Тувнайи саб жинснан членар кайи

предложенйир лазим вуйи нугъат уьбхюри урхай. Дурар

саб жинснан фуну членар вуш, йипай.
1. Ич совхоздиз тракторар, машинар, комбайнйир

а. 2. Гъуландар багъбанчивалиин ва малдарвалиин

эллешмиш духьна. 3. Совхоздин бистниъ ужудар

келемар, кьут1ар, картфар хъуркьна. 4. Хут1лариъ,

хярариъ, багълариъ лихурайи гъуландарин сесер

ерхьуйи. 5. Хиварин хозмагдиъ гаран, рукьан, шюшдин

гъабар масу тувра. 6. Пягьливнариз лигуз жигьил

шубар, кьаби гъарйир, биц!и баяр, аьхю адмийир


дуфнайи. 7. Узу биц1иди вуйиган, ич адаши аьрабайиъ

итуйи, гьяивнихъ хъитуйи ва гьяивниин илитуйи.




Сподели с приятели:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




©obuch.info 2024
отнасят до администрацията

    Начална страница