§ 40. Гафнахъ швнубсаб мяна хьувал

Жюрбежюр мутмйир улупру гафарихъ гизафси саб

мяна хъади шулу (ек1в, сундух, чиг, хъют).

Тмундарихъ кьюб вая швнубсаб мяна хъади шулу

мянйир хъайи гафар к1уру.

Жара дап1найи гафариз фикир тувай ва гьар

предложениеииъ думу гафарин мянйир тяйин ап1инай.
1. Мялимди Аьлдиз кьюб диву. 2. Адаши узуз кьюб

манат пул тувунзуз. 3. Бали к1улиан хъюгъну ихтилат

гъап1нийи. 4. Ич мектебдин цалин газетдиин баяршубари

«Ппази» к1уру к1ул иливнийи. 5. Дестейин к1ул

машгьур вуйи революционер вуйи. 6. Классдиан

бинДидарин сесер ерхьурайи. 7. Комиссияйин

председатели сесер гьисаб ап1урайи. 8. Учители

урхурайидариз тетраддин к1ажар пай гъап1у. 9. Гьарарин

к1ажар гъатху духьну алдахьурайи. 10. Мялимди

урхурайидариз илч1ихуб тамам ап1бан чешне туву.

11. «Аьламатнан чешне» Къ. Рамазановди гъибик1у

шиърин ччвур ву.

гаф дик1ай. Думу гафарин мяна ачухъ ап1инай ва

гьар гаф кади предложенйир дюзмиш ап1инай.
190-пи илч1ихуб. Гьаму ибарйир урхай, дурарин

мянайиз фикир тувай. Шул, руг, кьал гафар кади гьацдар

ибарйир дюзмиш ап1инай.
Жикъи гафар, жикъи уьмур, жикъи шал вар, жикъи

йигъ, жикъи адми, жикъи ихтилат, жикъи шадвал,

жикъи ц1ар, жикъи маргъ.
Гьарин к1аж, тетраддин к1аж, уч1вру к1аж, газетдин

к1аж.
191-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай, дид'ин к1ул иливай.

Жара дап1найи гафариз фикир тувай, дурарин мяна ачухъ

ап1инай.

кьанди гьудубч1вуру. Жил'ин пурпу йиф дабхъра.

3. Чюллер, яркврар лизиди а. 4. Гъунарикк йифун

маргъвлар ккаъна. 5. Колхозникари хутГлариз пейин

зигура. 6. Биц1идари мярхяр чвурхура. 7. Гьяятдиъ

Мусайина Селмийи йифкан адми гъапГну.

8. Шим'яйина Ил'ясди жакьвариз удар ккабхьра.

9. Аязну дурарин гарцГиар уьру дап1на. 10. Ужу шулуда

кьюрдну.
§ 41. Гафнан диш ва илт1ибк1у мяна
Гафарикан гизафдарихъ, чпин диш мяна ктарди,

илт1ибк1у мянара хъади шулу. Месела: гъизилин

т1ублан ва гъизилин хилар к1уру мисалар

гъадагъиш, сабпибдиъ гъизилин к1уру гаф чан

мянайиъ ишлетмиш дап1на, кьюбпибдиъ думу

илт1ибк1у мянайиъ ишлетмиш дап1на (гъизилин ужуб

ляхин anlpy хилар вуйивал улупура).
Илт1ибк1у мяна гафнан асас мянайикан арайиз

гъюру, яна гафнан диш ва илт1ик1у мянйир чибчпихъди

аьлакьайиъ ади шулу. Гафарин илт1ик1у

мянйир, ц1ийи гафар арайиз фици гъюруш, гьаци

арайиз гъюру. Дурар халкьдин мяишат ва культура

артмиш хьпахъди аьлакьалу ву.

мутмйирин, гьядисйирин ччвурар, дурарин арайиъ

айи ухшарвалар аьлакьйир улупуру. Месела:

кюгъне мутму, кюгъне фикир. Гафнан мяна тяйин

anlpy вахтна, думу гафнан диш мянайихъди

илт1ибк1у мянара гьисс дапГну ккунду.

илт1ибк1у мянайиъ ишлетмиш дап1найи гафар улупай.

илтик1у мянайиъ ишлетмиш ап1ури жут предложенйир

дюзмиш ап1инай ва дурар ичв тетрадариъ дик1ай.

Хил, к1ул, мик1, усал, кюгьне, гарц1лар, лик,

гъягъюра.
194-пи илч1ихуб. Предложенйир ачухъди урхай ва

кидик1ай. Жара дап1найи гафар фуну мянайиъ ишлетмиш

дап1наш, йипай.
Думу учв аьхю хьпахъ дугъан юк1в гизафси

марччариин шули гъабхьну ва учвра йигълан-йигъаз

му ляхниин лигам шулу. Гьамци вари чударарин арайиъ,

варит1ан машгьур вуйир ва гафнак берекет кайир

гъахьну. Дагъларин яйлагъариз тамаши ап1бан бадали

юк1в хуррамди, жан ич1иди ЧударЛит1арин гъарзарин

гуриина удуч1вуру. My гаф гъеебхьу Чударин рангар

сабшвнубан дигиш гъаши. Думу ал и йишв'ин чаз дюн'я

к1ару дубхьну дийигънайи. (М. М.) 2. Рякъюн

гъирагъариин али гьарар дурарихьан гюллйирси

гьерграйи. 5. Гъунибдиин явашдиси ис дубхьну

алабхъури айи магьа аку ригъ. (Р. Гь.)

жигьатнаан дурарин арайиъ айи тафавутвал улупай.

гьякь - гьякьсуз, колхоз - колхозник,

фикир - фикирсуз, жаваб - жавабдар, зегьмет зегьметкеш.

196-пи илч1ихуб. MUKI, дагълар, нир, т1урфан къанажагълу

шей'ар вуди улупру предложенйир дюзмиш

ап1инай. Илт1ибк1у мяна айи гафариккан ц1арар ккадатай.

§ 42. Синонимар

Саб бязи гафар, чиб жа-жара гафар вушра, чпин

лексикайин мянайиз лигну, гизаф багахь вуди

шулу. Месела: элегуб, кч1ихуб к1уру гафарин мяна

саб ву. Гьаму гафарикан гьарубдиз чан хусуси мяна

ашра, дурарин кьюбибдинра мянйир чиб-чпиз гизаф

багахь вуйидар ву.
Мяна жигьатнаан сабстар вуйи вая лап багахьлу

вуйи гафариз синонимар к1уру.

саб-сабдин йишв'ин ишлетмиш агЛуз шулдар. My

гафари ачухъ ап1урайи лишан улупбан бадали

жюрбежюр дюшюшариъ дурарикан сабунуб

ишлетмиш anlypy.
Ч1алнаъ синонимар гизаф ади хьуб дидин аьхю

вуйи дев лет ву. Чпи дик1ру шиърарин ч1ал гюрчег

ап1бан бадали, писателари ва шаирари жюрбежюр

синонимар ишлетмиш ап1ури шулу. Месела:

гюрчег, уччвур, гюзел ва гь. ж.
197-пи илч1ихуб. Гьаму прилагательнйириз синонимар

дагну гьадрарихъ дик1ай.

уткан, шадди, ачухъ.

агай ва дурар дик1ай.

дирбаш зарар

к1убан фикир

ахин дерд

ижми аьхю
199-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Синонимар

агай ва дурариккан ц1арар ккадатай.

аьшкьлу уьмриз бахтлу йигъариз ва шад девриз лайикь

шула. 2. Хьадан вахтна ихь юрдариъ гьар тереф

дабалгна, безетмиш дубхьна. 3. Шагьриан ич бабу ужуб

хабар, ц1ийи ч1ал хьади гъафну. 4. Улихьди гъизигу

гъам, хажалат ва дерд к1ваълан гьаъру вахт гъабхьну.

5. Шуран утканвал, уччвувал, гюрчег'вал варидиз

мялум гъабхьи. 6. Йиз чвуччвун саламатвали,

сабурлували мялимарин терефнаан баркаллагь,

чухсагъул гъазанмиш гъап1ну.

200-пи илч1ихуб. Тувнайи синонимарприлагательнйирихъ

лазим вуйи существительнйир хъаай.

ижми, гъицибкъу (уьл, т1урин); уччвуб, ужуб (хат1,

даре); гъагъи, ужуб (ляхин, пише).
201-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариз синонимар

агай, дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай ва

тетрадариъ дик1ай.
Ижми, ипни, элегуб, кьувватлу, гирами, ккуни,

зирек, гьюжум, яшлур, к1убан, гъабгъу, кьяши, уьмур,

уччву, шадвал.

Табшуругъ. Гьюжран, т1акъат, к1уру гафарин

мяна аьгъю апГинай ва дурар словариъ дик1ай.
§ 43. Омонимар
Табшуругъ. Шиклариз дилигну фицдар жа-жара

шей'ариз сабстар ччвурар тувнаш, йипай.

2. Дурар фуну чГалнан паяр ву?

Саспи жа-жара мяна айи гафар сесериинди

сабстар шулу.

амма мянайиз лигну чиб жа-жара гафар вуйи

гафариз омонимар к1уру. Месела: багъ

(лампайин) -багъ (йимишдин), гъюр (гьяйванат) гъюр

(гьяракат).
Омонимар ч1алнаъ гизаф ади шулдар ва дурари

ч1алнан гъавриъ ахъуз читинвал яратмиш

ап1урдар. Фицики предложениейиъ дурарин мяна

тяйин вуди ачухъ шула. Омонимар вуди

существительнйир, прилагательнйир, глагол ар ва

жара ч1алнан паяр шулу.

202-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай, сабеи ерхьру

гафариккан ц1арар ккадатай. Дурари фу улупураш, тяйин

ап1инай.
1. Бере гьеле ярхла имиди, уч'ин хуйир алархьу.

2. Думу ужуб берейиъ ади армияйиз гъурхну. 3. Гвач1нин

ухди духтир мектебдиъ урхурайидарихьна гъафну.

4. Хьадну галариъ ук1 убшвурайидариз гизаф бит1ар

алахьуйчуз. 5. К1ак1наъди гъябгъюрайи аьхю к1арчар

али кьунан гардандикк гаргар ккибт1найи. 6. Мирзабегу

уьрхюрайи гьяйвнариз гьар йигъан гаргар алабхьуии.

7. Вичун багъ, кюкю адабшвну, гизаф уччву дубхьнайи.

8. Лампайин багъ жикъи дубхьнайи ва хулаъ муч1у

шулайи.

ва скобкйириъ дурарин мяна улупай. Омонимар жут-жутди

ичв тетрадариъ дик1ай.
Чешне: Бухара (ц1а anlpy) - бухара (бачук1).
Рягъ (хю рябгъруб) жан

(ккун ап1уб) .шир

(гъарпзин) гъюр

(гьяракат) ху

(гьяйванат) кюл

(гьарин) сур

(гьяшарат) к1ул

(шиърин) ваз

(гьудубч1вруб) жилар

(хут1лар)

204-пи илчГихуб. Табасаран ч1алнан словарикан

мянфяаьт ктабгъури, шубуб жут омонимар агай ва дурарин

мяна ачухъ апГинай.

205-пи илчГихуб. Гьаму гафариз омонимар агай, дурар

кади жут предложенйир дюзмиш ап1инай ва дик1ай.

Мелзналан омонимар фуну ч1алнан паяр вуш йипай.

ургуб (кьадар) - хам (хамди) банк

(шид убзруб) - урхь (набатат) лак

(келем кивру) - ваз (вахт) гъюб

(гьяйванат) - аш (айивал) жан

(адмийин) - гъюб (гьяракат)

Табшуругъ . Зиихъ тувнайи гафариз суалар дивай

ва дурар предложениейин фуну членар вуш, йипай.

гафарра а. Месела: ухди -кьанди, гвач1нин хъябяхъ,

ягъли -жикъи. My гафарин мяна чип чпиз

аькси ву.

гафариз антонимар к1уру.

гъаншарди аькси вуйи лишан дивуз шлу

гафаризт1ан шулдар. Антонимарин кюмекниинди

шаирари садар мутмйир вая гьядисйир тмундариз

къаршуди дивру ва гьаддиинди дурарин лишнар

ачухъди, эсер anlpy саягъниинди шикилназ хуру.

Месела: Вари жара дап1найи къюб йишв'ина:

Садар - дустар, тмундар - душмнар мюдяъйир.

206-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир

кидик1ай, антонимариккан ц1арар ккадатай.
1. Къанун аьгъю гъабхьунзуз кюгьне уьмрин, ц1ийи

уьмрин ахсрар гъяркъзуз гвач1индин. (Гь. Щ.).

2. Ккундуш тяриф, ккунш синихнан кьут1кьлишин

кьабул ап1уз, йиз юк1в увухьна дубхназа (А. Ж.).

3. Кьюрдну йишвар ярхиди, хъа йигъар жикъиди шулу.

4. Марччлихънин уьмур кьюрдну мани галариъ, хьадну

мич1ли сивариъ гъябгъюру. 5. Физкультурайин дарснаъ

баяри тупмаргъ, хъа шубари к1инт1маргъ ап1ури шулу.

6. Лицуб инсандин бедендиз хайирлу, гьарган деъну

хьуб зарар тувру ляхин ву.

207-пи илч1ихуб. Тувнайи глаголарихъ антонимар

хъаай. Антонимар фици арайиз гъюраш, фикир тувай.

деъну элеъну

кабшвну

гъаахну

убзну

— хъипну кабсну

208-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи абйирин гафариъ ва

мисалариъ антонимар агай ва дурариккан нДарар ккадатай.
К1убнир сабан йик1ур, усалур - агъзурбан.

Хандин улгьан мягъян, гьяйвнин - кьялхъян.

Дуст агуб рягьят ву, дуствал уьбхюб - читин.

Мелз ккут1убччвур - рякъюн к1анакк, лик

Жарарин гьяйвниин элеур, рякъюн кьялаъ элдеур.

Руб тувну мукьу гъадабгърур.

Зулмиинди за гъабши хал агьниинди ккадабхъуру.

209-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи антонимар кади

предложенйир дюзмиш ап1инай.

гьялал - гьярам, гизаф - ц1иб, ярхи - жикъи,

к1убан - усал, ац1у - ккуру.
210-пи илч1ихуб. Исихъайи прилагательнйириз

антонимар дагну, гьадрарихъ дик1ай.

бипДи, услир, ягъли, гъагъи.

ап1баз илч1ихбар ва суалар

гафар дагну, ичв тетрадариз адагъай.

айвандикк чаз лигури ади, Селмийи гьяятдиъ чан

шюхъярихъди тамшйир ап1ури шулу. Гьаму арайиъ

биц1и шюхъярикан, сабди, жилиъ ликарра утГукьну,

чан рягърягъ хъибшрайи бинДи к1улра за дап1ну, сифте

ражари вуди «уьуьуь!» anlypy. My ляхниин Селмиси

дугъан дада ва аьхю бабра гизаф шад шулу. Дурари,

к1ваан аьлхъюри, дидлан ул алдабгъурдар. (М. Ш.).

мянайиъ ишлетмиш дап1найи гафариккан nlapap ккадатай.

Лик алдабгъза яв ругариз Хулар ухшар ву женнетдиз,

Хуш макан ву Табасаран. Шубар к1уруш жейранариз,

Ужуб-харжиб аьгъю касдиз Жилар ву игитар халис,

Гюзел йишв ву Табасаран. Гюзел йишв ву Табасаран.

гафариз синонимар агай, думу гафарин мяна ачухъ

ап1инай.
1. Гюзел хьадан йигъ вуйи. 2. Дугъан кеспи малариз

лигуб вуйи. 3. Учу ляхнихъ хъюгъча. 4. Советарин

гьюкуматдиъ яшамиш шулайи баяр-шубари хушбахт

уьмур хъап1ра. 5. Дявдин аьзабарин кьяляхъ халкьдин

юк1вар шад шулу. 6. Кьяляхъ гъузнайи баярйхъди

мялимди хайлин улхбар гъап1у. 7. Хярар ккадагъбаъ

урхурайидари кГубанвал улупну. 8. Угълан гвач1нин

ухди фикрарикк ккахънайи.

214-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи текст, сифте

литературайин ч1алнан орфографияйин къайдйир

уьрхюри, хъасин ичв гъулан нугъатнаъ к1уруганси дигиш

ап1ури, урхай

ккархьри шулу. Йиц1уд-йиц1ухьуд йис мидиз улихьна

мушвариъ сивин ц1игьарин, мудрарин лижар шуйи.

Дурар ихь гъулан багахь хьайи ямажарик жаргъури

шуйи. Дурарин гюрчег'валин гьюрматнаан ихь

йишварин хюрчабнари дурариз пис кьаст ап1урадар.

Дурар ихь йишварин ярашугъар ву. Амма дурар,

гъюблан-гъюбаз ц1иб шули, марцциди терг шлу

йишв'ина гъюра. Дурарин тум ккидипури айиб

хлинццар кайи зиянкар ву. (А. Ж.).

Урхурайидарин аьгъювалар ахтармиш ап1баз ва

мюгькам ап1баз вуйи суаларна табшуругъар

2. Гафнан мяна фу ву?

3. Гафнан диш ва илт1ибк1у мяна фици ачухъ anlypy?

4. Сабшвнуб мяна хъайи гафар кади, хьуб мисал

аькъин.

5. Синонимар фицдар гафариз к1уру? Синонимар кади

сабшвнуб предложение дюзмиш ап1инай.

6. Омонимар кади мисал ар аькъинай.

7. Антонимар фицдар гафариз к1уру? Абйирин

гафарикан ва мисаларикан антонимар кайидар к1ваина

аькъинай.

§ 46. Ккергъбан классариъ гафнан

гъурулушдин гьякьнаан аьгъю дап1найидар

текрар ап1уб

гъядягъюри, дунариъди дик1ай ва ччивар жара ап1инай.

галариан сивариз гъюз гьязур шулайи. Галиъ кьюрдра

писди гъубшундайи. Аьдат вуди марччар гал'ан рякъюъ

т1аайиз, зиянкар гьяшаратарихьан дурар марцц ап1бан

бадали, дижик1ну ккундийи. Марччарин саркар Сеид

я ветврач, я зоотехник гализ гъюбаз ккилигурайи.

Галиъ кьан гъап1иш, марччар ц1ийириан кет1ерццуб

мумкин вуйи. Гьаддиз марччлихънарикра йигъланйигъаз

артухъ гъалабулугъ кабхърайи. Галар сивар дар.

Сивиъси дарди галиъ ухди манишну чакан хабар тувру.

Галиъ хьадукар хьадахъинди илт1ибк1убра аьгъю

шулдар.
216-пи илч1ихуб. Асул формайиъ айи лихуб, урхуб,

бик1уб глаголар касариз ва кьадарариз дигиш ап1инай. Кае

ва кьадар улупбан аьхирар жаради улупай.

ялгъуз ва гизаф кьадарнаъди асул падежариз илт1ик1ай.

Падежарин аьхирариккан ц1арар ккадатай.
218-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар, чпи

падежаризна кьадарариз ва касаризна кьадарариз дигиш

хьувализ дилигну, кьюб дуниъди дик1ай.
Чешне:
Падежаризна кьадарариз Касаризна кьадарариз

Шагьур Дургъуб

шадур, лихуб, шикил, ужур, жанавар, лембе, алахуб.

предложенйир кидик1ай Учву гъяу гьярфари гафарин

мянайик фицдар дигиш'вал ар каъраш, йипай.
1. Мурад майдандиин жа...гъурайи. 2. Дугъан

кьяляхъди саб мудурра жа...гъурайи. 3. Са...йигъан

балин ц1игь гъуду...гу. 5. Тагьир, саб афар ди...ну, ахуз

дахъу. 6. Дугъан кьяляхъди имбу биц1идарра, афрар

ди...ну, ахуз дахьу. 7. Ц1иб арайилан кет1е...ццнайирин

юк1в ли...хуз хъю...гъю. 8. Сил кьюркьлин ц1аси

алжа...гъиган, швеъдиан гьарай ут1у...чву.

жигьатнаан дигиш духьнайи саб ччивран гафар

гъядягъюри, дик1ай.
1. Лиц, лицура, гъилицнац, лицуб, гъилицнацвал,

дилицну.

2. Зурна, зурнач, зурначиди, зурнайи.

3. Цал, цали, цалин, цализ, цалси.

4. Бирхуб, бирха, бирхал, бирхураза.

Ч е ш н е : Далбаду, далдабуйи -форма жигьатнаан,

далдабчи — мяна жигьатнаан.
§ 47. Табасаран чГалнан орфографияйин

гьякьнаан

шулу. Вари гьадму къайдйириз сат1иди орфография

Klypy.
Орфографияйин къайдйир уьрхюри гьарсар савадлу

кас чав бик1руб дюзди, гъалат1ар ктарди бик1уз

чалишмиш шулу. Думу къайдйирикан бязидар учвуз

муганайизра танишди гъахьунчвуз. Гьамус аьлава вуди

учвуз исихъайи къайдйирра аьгъю духьну ккунду:

1. Сарпи ва кьюрпи кас улупру глаголариъ -ну

суффиксдин ерина -ун - суффикс ишлетмиш ап1уб.

(гъафунза, гъибик1унза, гъушунхъа ва гь. ж.);

2. На, ра, си, кьан, к1ан ва гь. ж. гафар чиб

к1ул'инди вуйи ч1алнан паяр, яна союзар,

частицйир вушра, улхбаъси бик1баъра чиб тялукь

вуйи гафарихъди карсну ишлетмиш ап1уб (узура

гъафунза, думукьан ужур, гъиси закурра ва гь.

ж.).

гъядахьиган, бик1баъра улупуб (хал -хлу, хил хли,

уърушин -уърушну, хутул -хутлар ва гь.

ж.).

префиксар ва суффиксарик кайи ачухъ дару сеснан

гьярфар, улхбаъ дигиш шулашра, бак1баъ дигиш

дарап1уб (лихуб -лихбу, лицуб — лицбу, ишуб ишбар

(урхруган лихпу, лицпу, ишпар - к1ури

урхурава); ва ухди (ухти) гашди (гашти)

ва гь. ж.

2. Бязи жикъи дап1найи гафар, чиб улхбаъ улихь

хьайи гафнак карсну к1урашра, бик1баъ дурар

ерхьруганси дикГурдар: Гъясан ужур кас ву.

(Гъясан ужур касу); уьлра, нисра ча (уълле нисра

ча) ва гь. ж.

3. Саб жерге наречйир -ди- суффикс -ии-си

ушвниан адапГурашра, бик1баъ du-йиинди бик1уру.

Месела: улхбаъ -ужуйи, марццийи, уччвуйи, хъа

бик1баъ -ужуди, марцциди, уччвуди.

221-пи илчГихуб. Кьиса сифте литературайин ч1алнан

т1алаб уьрхюри, хъа ичв гъулан нугъатну т1алаб апГруси

урхай.
Люкьранна ппаздин гьюжат.
Саб ражари хюрч'ан гъафи ппазина люкь Шагь

дагъдин ягъал к1ак1ниин дуснайи. Гьаму вахтна

дурарин арайиъ, гьеле ярхлаъ айиб фтиз ужуди

рябкъюруш к1ури, гьюжат абхъу.

Дербейтдиз гъягъюрайи аьрабачийин хлиъ айи гамшар

хъаърайи т1ул рябкъюрайнуз?
Ппази гья-гья йивну гъяаьлхъю ва диди люкьраз

гъапи: «Увуз аьрабачийин хлиъ айи т1улик кабснайи

ч1ар гьаз рябкъюри адарвуз?».
Люкь ппаздин суалниин рази гъабшдар. Дурар
дитГирхну аьрабачийихьна гъушу.

Лигуруш т1улик ч1ар кабсну айи.

Гьюжатнаъ ппази гъалиб гъабши.
§ 48. Гафар дигиш хьуб ва арайиз гъюб
Ихь чГалнаъра гафар, ибарйириз ва

предложенйириз сат1и шулайи вахтна, дигиш шулу

вая дюзмиш шулу.
Существительнйир, существительнйирин

йишв'ин ишлетмиш ап1урайи прилагательнйир,

числительнйир, ччвурнан еринар, вахт мялум дару

глаголар падежаризна кьадарариз, глаголар

касаризна кьадарариз, бязидар классаризна

кьадарариз дигиш шулу.

Гьаци гафар дигиш хьпахьди гафарин цЬгаи

жюрйирра арайиз гъюру.

кидик1ай. Дигиш духьнайи паяриккан ц1арар ккадатай.

2.

3.

4.

5.

6.

гъягъюрачва, гъягъюра.

Гафарин дигиш хьуб дюзмиш хьубхьан жара

ап1уз аьгъяди ккунду.

инфиксдин кюмекниинди арайиз гъюраш, гафар

дюзмиш хьуб приставкйиринна суффиксарин

кюмекниинди ву. Месела: чагъ, чагъи, чагъи бай гафар

дигиш духьнайидар ву, хъа начагъ, начагъур

дюзмиш гъаши гафар ву.

кидик1ай. Дигиш духьнайи гафариккан диш, дюзмиш

духьнайидариккан лепе ц1ар ккадатай.
1. Бистан, бистниъ, бистанчи, бистанчивал, бистниз,

бистнар.

2.

Гуч1, гуч1ури, гуч1баз, гучГрур.

Нагъил, нагълар, нагъилчи, нагъларихъ.

4.

Урхуб, урхуз, дурхну, гъурхган, урхурайир.

фици дюзмиш духьнайидар вуш, йипай.

начагъ ишбях
нахуш зурначи
нягьякь хюрчабан
гъилихну бикалай
гъибик1ну рягънихъан
даахну гук1нац1
§ 49. Гафнан асул ва аьхир
Гафарин арайиъ айи аьлакьа улупбан

дигиш'валар табасаран чГалнаъ кьюб жюрейиз

жара шула:
а) Гафнан асулин айит1 класс ва кьадар улупбан

дигиш'валар.

алдабт1ну - гъарар алдапг1ну; ц1икаб гъубжну ц1икбар

гъуржну ва гь. ж.
б) Гафнан аьхириъ падеж, кьадар, кас, класс

улупури шлу дигиш'валар. Месела: Гъаригъ вичар

гъя. Узу шикил зигураза. Учву аъшкъниинди

лихурачва.

шулайи пайназ аьхи р к1уру.

Аьхир хътабгъган гъубзрайи гафнан пайназ

асу л к1уру.

аьхирар улупай.

Татрарикан дяхин дубхну,

Хъуркьубси билих гъадабгъну,

Зат дидригъди рягъниз гъярза.

Баяр гашди хулаъ гъитну,

Аьзиз, жан чи, ккярябгъ дупну,

Дяхнин хюра хулаз харза.

Утан уьлихъ улар хъайиз,

ЩирцДар духну гьязур вуйиз.

Йиз бализра ккикк ап1арза.

гьюл

ер

k кьадар улупбан

У

зав ун * асул падежар улупбан

риъ

рикк

рихъ

ригъ [

йиц1 Уб ' Класс улупбан

уд J

за

жаргъура хьа Кае улупбан

ча

чва

склонение айи ч1алнан паяриъ падежарна кьадарар

улупура, хъа спряжение айи ч1алнан пайнаъ, яна глаголиъ,

касна кьадар улупуру.

улупру аьхирарра а, зиихъ тувнайи таблицайиз фикир тув.

аьхирар гъяъри, гафарин арайиъ аьлакьа яратмиш

ап1инай.
Я Мирзабег..., я Агъабала... Шингъар дяряркъри

гизаф йигъ... вуйи. Думу бригадирар... колхозникари...

уч дап1ну кархана... духнайи дурц... рас апГбиин ва

ц1ийидар ккахьби... машгъул вуйи.

гъягъюр...; белки, кас нахуш духьнашул», - к1ури

Агъабала улихь гьучГву.
Шингъар адруган, арчул хил дудубгнайиси айи

Мирзабегура, рази духьну: «Лап ужу... ляхин шулу,

гъач гъягъюр...» - пну Агъабала... теклиф хушниинди

кьабул гъап1у.

кархана... айи...

П. Мурта, къефес, цал к1уру гафар асул падежариз

дигиш ап1инай ва аьхирариккан ujapap ккадатай.

вуйи гафарихъ класс ва кьадар жигьатнаан хъпалгруси

аьхирар хъаъри, дик1ай.

узу гъафундар... учу элегний...

учву бик1ай... Гьаз уву гъаахундар...

139

дугъу гъудубгъун... Узухъ хъебгун...