Нии пвдагогикайин издательство


§ 50. Ччив, приставка, суффикс ва инфикс



страница7/9
Дата28.04.2017
Размер1.92 Mb.
#20190
1   2   3   4   5   6   7   8   9
§ 50. Ччив, приставка, суффикс ва инфикс
Табшуругъ . Исихъ тувнайи гафар, чпин

багахьлувализ дилигку, группйириз жара ап1ури,

дунариъди дик1ай. My гафарин швнуб группа арайиз

гъафну?
Лицуб, балугъчи, нягьякь, урхуз, гьякьди, балутъар,

лицури, дурхну, балугъчивал, урх, гъилицнац,

гьякъюр, лицбу, балугъчйири, балугъ, урхури, лицуз.


Гафар чип-чипкан арайиз дуфнаиидар ву. Саб

гафнакан арайиз дуфнайи гафариз багахьлу

гафар к1уру.
Месела: лихура, дилихну, лихуз, гъилихган,

лихури ва гь. ж. гафар вари лих к1уру дюзмиш

дубхьнадру гафнакан арайиз гъафну. Хъа гьаму

лих к1уру гафнакан арайиз дуфнайи вари имбу

гафариз дюзмиш гъашидар к1урхьа. Лих к1уру гаф

имбу гафарин уртахъ вуйи пай ву.


Багахьлу гафарик варидарик кайи уртахъ вуйи

пайназ гафнан ччив к1уру.


Ухьу зиихъ духнайи мисалнаъ айи лихура,

дилихну, лихуз, гъилихган, лихури к1уру гафарин

ччив лих ву, гьаз гъапиш думу вари имбу гафарик

кабхърайи уртахъ вуйи пай ву.


К ъ а й д. Гафнан асас мяна ччиврак шлуб ву. Ччив адру

гаф хьуб мумкин дар.

Ччивру шейъ, лишан, кьадар, гьял, гьяракат, ляхин

ва гь. ж. улупуру.


228-пи илч1ихуб. Макьала урхай. Саб ччивран гафар

гъядягъюри ичв тетрадариъ дунариъди дик1ай.

Ччивариккан ц1арар ккадатай.
Лисун шули марччлихънари гъяни марччарин сюрю

бинайихьинди илбицу. Ярхлаан дарди кюрпе ччиларин

сесер гъаши, ччилариз чпин бабар багахь

шулайиваликан хабар дубхьнайи. Ччилари ап1урайи

мяяьрин сесер марччаризра ерхьурайи.

Марччлихънариз ччиларна марччар багахь гъахьиш,

ляхнар ч1ур шлуб аьгъяйи. Дурар марччарин улихьинди

удуч1ву.


Ччиларбан Шябанра гъафил гъахьундайи. Дугъу чан

ччилар марччариз дярякъру саб ич1азди хъау.

Марччарин саркар Сеид халу бинайин улихь хьайи

ягъли таблиина удуч1ву ва марччлихънариз, гъяни

марччар хъауз вахт ву, гъапи. Щиб вахт шайизра

марччар бинайиина хъау ва, марччлихънар дурар

ккудурзуз хъюгъю.
Яраб уву марччарин даламасна нис дадмиш гъап1ур

вуйк1ан?


Гафнан ччив, аьдат вуди, дигиш дубхьну ккуниб
дар. Амма табасаран чГалнаъ бязи гафар, ччивар
дигиш агЛруган, чиб айи гьялнаан дигиш духьну
рякъюрхьуз. Месела: бай — бали, бализ; хал — хлу,
хулан; чар, чру, чрушин ва гь. ж.
Дидланра гъайри бязи гафар дигиш агЛруган,

багахьлу гафариъ пДийи ччивар арайиз гъюбра

мумкин ву: риш - шуру, чи -чуччу, чве -ччвуччву,

гъач - гъафну, гъюра ва гь. ж.


229-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарихъ, дивнайи

суалариз жаваб шлубси, юк1в, пуб гафар хъаъри, гафарин

ибарйир дюзмиш ап1инай. Ччивариъ фицдар дигиш'валар

шулаш, фикир тувай.


1. иццурайиз фу? - ...

абснайиз фтиъ? - ...

архаинвал туврадариз фти? - ...

2. ...- фу? Яв дидар

...- гьапГну? ккундарзуз

...- гьап1иш фу шул?

- гьап1ну? гафар.

Дюзмиш дап1ну адру гафарин ччивра, асулра

саб ву. Месела: стол, халкъ, хураг, йиччв, агъдев

ва гь. ж.


Дюзмиш дап1найи гафнан асулин паяр сабшвнуб

ву: Надинж'-вал, гъа-ах-ун-дай-\за\ ж(и)к1-ур-\за\

ва гь. ж.
Щийи гафар дюзмиш ап1бан бадали, ччиварихъ

хъаърайи асулин паяриз аффикса р к1уру.


Аффиксар приставкйир, инфиксар ва суффиксар

ву. Месела: гъижибк1унза к1уру гафнан асул вуйи

гъижибк1ун-ди.к жик1 к1уру ччивралан гъайри гъи
- приставка, -б- инфикс ва -ун- суффиксра ка.

230-пи илч1ихуб. Исихъ дунариъди тувнайи багахьлу

гафар мяна кайи паяриз жара ап1ури, тетрадарик дик1ай.

Дурар фицдар ччиварикан духьна, улупай. Гафар мяна

кайи паяриз жара ап1бан чешне: гъил'ихун [ча]

хуш'вал элеъна лигурахьа

нахушди меэлеан гъилигну

нахушур элеуз лигуз

нахуш'валиан элеундарза дилигну
Ччивран улихь гъюру ва гафнак ц1ийи мяна

кап1ру асулинпайназприставка к1уру. Месела:

ки-бирх, на-хуш, ка-дабгъ, гъ-убш ва гь. ж. гафариъ

ки-, на-, ка-, гъ- приставкйир ву, хъа -бирх, -хуш,

-убис - мурар гафарин ччивар ву.
231-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай ва жара дап1найи

гафариъ приставкйир агай.


1. Дугъри дупну ккун, гьаму аьхиримжи вахтна

агьалйири гизаф пуз, артухъди т1алаб ап1уз хъюгъна.

2. Дурари мегьел чпи зегьмет дизигну гьясил

дарап1убдикан мянфяаьт ктабгъуз даршлубдикан

фикир ап1урадар. (газетдиан). 3. Нягьякь улхбари

анжагъ к1ул иццру anlypy. 4. Ляхин гьабхъубси дап1ну

махъадакан. 5. Диктант бик1руган, уву дибик1найиб

сабсан ражну ахтармиш ап1ин. 6. Хайирсуз фикрар

к1ваъ дидисну, яв уьмур жикъи мап1ан.

Ччивран кьяляхъ шлу ва гафнак цДийи мяна

кап1ру асулин пайназ суффик с к1уру. Месела:

хюрчабан, рягънихъан, ишбях ва гь. ж. гафариъ бан,

-хъан, -бях суффиксар ву.
Къайд. Чпин метлебназ дилигну, суффиксар кыоб

жюрейиз жара шула:

1. Щийи гафар арайиз хурайи суффиксар: марччлихъан,

ччиларбан, гуч1бях.

2. Гафар дигиш ап1урайи суффиксар: чрушин, хъадап1ну,

ва гь. ж.


232-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар ччиварихьан

суффиксар жара ап1ури, тетрадариъ дик1ай ва суффиксди

гафназ фициб мяна тувраш, йипай.
I. Ик1рац1, аьрабачи, харатчи, силарбан, туканчи,

аькьюлсуз, бахтлу.

II. Игитвал, марццишин, Шингъут1, Аьмет1ай,

даахну ва гь. ж.

Саб гафнак сабшвнуб приставка ва сабшвнуб

суффикс хьуб мумкин ву. Месела: Чекмечивал

к1уру гафнак кьюб суффикс, марччлихъанвал к1уру

гафнак шубуб суффикс ка, хъа магъадабгъан,

мигъилицан к1уру гафарик кью-кьюб приставка

ка.
233-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи

гафар мяна кайи паяриз жара ап1ури, ичв тетрадариъ думу

гафар дик1ай.


1. Юк1в зарбди дахабгнайиз. 2. Яв к1ул нягьякьди

иццру мап1ан. 3. Фук1а дарди адмийин хал

миккидипан. 4. Ляхнихьан вари гьит1ик1уру, хъа

ип1руган, кюмекчйир гизаф дихъуру. 5. Урч1вубпи май

- Гъалибвалин йигъ ву. 6. Гьяйвнин кьялхъян, хуйин

улхьан мягъян." 7. АнатГай баб, ат1нар урхури,

айвандикк деъна.
Ихь ч1алназ чаинди предметдин класс ва кьадар

улупру асулин пайра а. Думу гизафси ччивран

кьялаз гъюру вая ччиврак кпикьуру.
Ччивран кьялаз гъюбахьди гафнан класс ва

кьадар улупбан лишан капГрайи асулин пайназ

инфикс к1уру. Месела: Бай жа{]?)гъура.

(Къанажагълу класс). Дай жа{б)гъура

(къанажагъсуз класс), гъяйван, хъап1ну (ялгъуз

кьадар) гъяйвнар хъаъну (гизаф кьадар) вая вич

гъип1ну - вичар гъит1ну ва гь. ж.
Зиихъ ухьуз рябкъюрайиганси «жаргъура»

кГуру глаголиъ -р- инфиксди къанажагълу класс,

хъа «жабгъура» к1уру глаголиъ -б- инфиксди

къанажагъсуз класс улупура. Гьацира -р-, -бинфиксари

ялгъуз ва гизаф кьадарра улупуру.
Месела: Жанавар гъебгра. Жанаврар гьергра.
Дидлан савайи табасаран ч1алнаъ класс ва кьадар

улупбан показателар вуди -п-, -тп-, -л- инфиксарра

ишлетмиш anlypy. Месела: бай итпну, гъван ипну.
234-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара

дап1найи гафариъ инфиксар агай. Дурари гафарин мяна

фици гьюдюхюраш, кидибтай.
1. Хюрчабан, рукарикк жин дубхьнайи гъюр

дябкъну, дидиз ккеънайи. Дугъхьан ц1иб ярхласи

гьадму гъюраз сулра ккепЪнайи. 2. Аьхю баб, хилар

дижикГну, хинк1арихъ хъюгъю. Дугъан хтул Седефри,

йигьаг дижибк1ну, пичриин иливу. 3. Сурижатди сабпи

сортнан халачи гъубху. My дишагьлийи гъурху халачйир

гьарган сабпи сортнаан гъягъюру. 4. Абайи гъит1у

хутари балин спар гьадагъну, к1ур. (Мисал). Зегьмет

дизригди гъип1у уьл шлиз-вушра гьярам ву.
235-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ччив гафарихъ

жюрбежюр аффиксар хъаъри, ц1ийи гафар дюзмиш дап1ну,

дигиш ап1инай.
Ч е ш н е : а) к1ак1 -к1ак1начи, к1ак1начиси,

к1ак1начивалиинди, к1ак1начиди.

б) Зиг — зигур, гъизигну, дизигну, зигури, гъизигунза,

зигай.
1. Аьраба, рягъ, шир, лик, багъ.

2. Хуш, гьякь, зигуб, элеуб, урччуб.

Составназ лигну гафар разбор ап1бан таблица


Асул

Фициб асул вуш Ччив Аьхир


Приставка Суффикс

Инфикс


Дюзмиш -жи -Kl -дарапГу

-ли -X -


Дюзмиш гъи жи -к1 ун за
-жи б Kl ура ва
гъапГу ДИ ли -цну

ли б Ц а
УР

гъи ли -X ундар чва
ли -X иди хьа
К ъ а й д. Гафар составназ лигну разбор ап1руган, сифте

асулихьан аьхир жара anlypy, хъа асулиъ ччив дабгну,

миди вуйи мяна кайи паяр фйир вуш, улупуру. Месела:

гъажаргъунча к1уру гафнаъ - ча аьхир, гъажаргъун асул

ву. Асулиъ ччив - жагъ, гъа - приставка, -ун суффикс, -ринфикс

ву.
Табшуругъ . Учву хьадар тят1иларин вахтна багъри

совхоздиз вая колхоздиз фицдар кюмекар тувнуш, дарснаъ

ихтилат ап1инай. Хулаъ «Хьадан тят1илар гьавайиди

гьаундарза» ччвур али ихтилат бик1ай.
236-пи илч1ихуб. Лик, ликур, лик1анц1; гук1нир,

гукЫишин, гук1нац1; хабар, хабарсузди, бейхабарвал к1уру

гафар зиихъ тувнайи таблицайин т1алабар тамам ап1ури,

разбор ап1инай.


237-пи илч1ихуб. М. Митаровдин «Гюни раццар»

поэмайиан гъадабгънайи гъаму кьат1 урхай. Жара дап1найи

гафар кьюб дуниъди дик1ай. Сабпи дуниъ дюзмиш дап1ну

адру гафар, кьюбпи дуниъра дюзмиш дап1найидар.


К1ван ц1а ккядябхъюз имдруган халкьдикан,

Минди-тинди лигур, агури каскьан,

Иран дин сагьиб, лап гьялак духьну,

Аьгь ап1уз даршули шагьдин чве дук1ну.

Ифдин раццлан, майтарилан ул илбицну,

Т1уб за дап1ну, гъагъиди гъапи дагъу:

«Ич кьушмарра гизаф талаф гъапГунчва,

Шагьдин чве Ибрагьим-ханна гъак1унчва...

Увура гьамрарикан вува, - дупну,

Халкьарин ифйирна майтар улупну, Уву

хаинвал гъап1ганси яв халкьдиз

Ап1урва учузра - хъугъвал алдариз.

Учухьна ву гъизилар хуз гъафунва, Уву

гъургъушмихъди тухъ ап1архьа»

К1ури миди хилар дисур Жюгьейин,

Ликарсана йит1ур т1урни лап гъалин,

Ушвниъра убзур деебц1найи гъургъушум,

Улариан ут1убччвур ифина кум.

Гьамци ккудубк1у пис дяви йивбарин,

Ургуб гъулахъди Иран дин кьушмарин.

Уьзден халкьари, гьич саркьан мютГюгъ дарши,

Чпин жанар ватан бадали дивнийи.

Жансуз духьнайи душман кьяляхъ гъаши,

Зат гъалибвалин бина дивуз дарши.

Ургуб гъул лап к1ан'ан-к1улиз ккидирчну

Кьулхъарин гъала гъибису, кьаст дап1ну. •

Гьаргандиз мушваъ гъузбан умуд кивну

Шубуд агъзуркьан кьушмар дина гьау...

238-пи илчГихуб. Сифте приставкйирра, суффиксарра

кайи, хъа анжагъ суффиксар кайи, аьхирра марцци ччив

вуйи гафар гъадагъури, тетрадариъ дик1ай.
Навруз, тямягькар, бахтлу, нахуш'вал, мукучан,

калуш, ягъурсуз, микибикьанай, файтунчи, дуст,

машинист, хизан, чайчи, намердси, гъир'ятлу,

бейтерефкар, изан, мягьсулар.


239-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Гьаму

предложенйириъ чиб саб ччивракан арайиз дуфнайидарси

рякъюрашра, багахьлу дару гафар фундар вуш, улупай.
1. «Я риш, халачи фила рибшурва? - гьерху кьаби

Ханумагъайи. - «Магьа рибшуз хъюгъраза, баб» аьлхъюри

жаваб туву Сурижатди...

2. «Рякъди гъюр гъюра, гъюр гъюра!» - ч1игъ гъап1у

тепейилан сари.

3. Хуйиз ху ап1уб фу ву? Хуйир гъапГну к1ури хуйир

хуйирди гъузру.

4. Баяри йифкан «аба» anlypa. Кьалачийи йиф лизи

anlypa.

5. Гергми вазли йишв ригъ али йигъси дебккна.

Гъубшу вазли больницайиъ гъахьунза.
§ 51. Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган,

сесер гьюдюхюб ва гъядахьуб

Табшуругъ. Ибарйир адахъну урхай. Жара

дап1найи гафариъ фицдар дигиш'валар гъахьнуш, йипай.

Думу дигиш'валар гьаз арайиз гъафидар ву?
1. Бай дис - ччил бис.

2. Вич ип1ин - вичар ит1ин.

3. К1ари жабгъура - Klapap жаргъура.

4. Мурсул абч - мурслар арч.

5. Йигьаг ил ив - йигьккикк ц1а ккап!.

Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, гафнан

асулиъ гьам ачухъ гьамсана ачухъ дару сесер

гьюдюхюб вая гъядахьуб мумкин ву.


Гафариъ мици арайиз гъюрайи дигиш'валар кьюб

жюрейиз жара шула.


1. Ударениейихъди аьлакьалу вуйи

дигиш'валар. (Дидин гьякьнаан зиихъра дупнахьа).

2. Ударениейихъди аьлакьалу дару

дигиш'валар.

Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, ударение

учв али слогдилан жара слогдиина гъябгъбахъди

сабеи бязи ачухъ ва ачухъ дару сесер гьюдюхюб

вая зат имдарди гъядахьуб мумкин ву.


Гафариъ ударениейихъди аьлакьалу вуйи

гьамцдар дигиш'валар арайиз гъюру.

а) Ачухъ сес арайиан адабхъуб. (Бархал бархлар,

гута -гутйир.)

б) Сес лабиалламиш хьуб. (Яркур -яркврар.)

в) Ачухъ сес гъядябхъган, ачухъ дару лал сеснан

кьяляхъ хъайи зил сес лал сесназ илт1ибк1уб (шид
-

штар.)


б — п: хъуб — хьпу, чиб -чпи.

д -т: кидит -ктитну, шид -штар.

хъ - хъ: алахъуб -алахьуб.

ж -ч: кажаргъ -кчаргъну, хъажаргъ хъчаргъну.

к! — ч1: гъакТну -гъачТиш.
240-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафар актив падеждиъ

диври, кидик1ай. Гафариъ фицдар дигиш'валар гъахьнуш,


йипай.

бачук1 хъял

бай

гаркГал


риш чве

сяаьт


хан

241-пи илч1ихуб. Гьаму гафар ва ибарйир гизаф

кьадарназ илт1ик1ай. Дурариъ гъаши дигиш'валар улупай.
келле - гъван биргъ гъидикь

- ц1урц1ул бис уьлке

- кьут1 ип1ин афтафа

- йиц хъап1 мухур

- ц1икаб убж

242-пи илчГихуб. Скобкйириз гъадагънайи гафар, чиб

тялукь вуйи гафарихъди аьлакьайиъ т1аъри, предложенйир

кидик1ай. Думу гафариин ударение дивай.

1. Итни (йигъ) гвач1нин, ахсрар ккивну-ккивундар

к1ури, малла (Гьесихъ) рякъюъ уч1вру. (Махъв.)

2. Эскрин аба Аьбдуллагьдин ва баб Къисханумдин

(шадвал) сяргьят адар (газетдиан). 3. Магьа цци

(Гюгьрягъ) кьялан (мектеб) урхурайидарин (гьясилвал)

бригада тешкил дап1на (Газетдиан). 4. Абрам, увуз саб

(ражну) рабгру (жакьв) мукьмар гъеерхьнийин? (М.

Ш.) 5. Илхйир Жамал-(хан) уву сари (хъаур). Зарбди

гъябгъру тюнт (гьяйван) эйси вуй гъучагъ вува. (Уь.

Б.) 6. Дагъдик кипу ц1а учухьна хъубкьри айиган, учу

гьяракат (ап1уб) ич (марччар) улихь хьайи йишвак ц1а

кипунча. (А. Ж.).

243-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи гьярфар гъяъри, текст

кибик1ай. Учву гъяу гьярфарин сесери гафарик фицдар

дигиш'валар каъраш, кидибтай.
Мустафа халуйи чан ул...бар давам ап1ури, к1уру:

«Лигай, гъуландар, уьл ликр...кк ккивувал - дидин

гъадри к...рувал ву... . Узуз гьич саб гъ...андин

к1ик1илкьан ди...рихъру гъумран чюлиъ гергмиди

тикмиш да...найи гъвандин бару гъя...къюнзуз. Дидкан

гьерхган, узуз гьамци кти...тнийи: фила-вуш саб

заман...йиъ гьаму чюл...антина девейи,..нди гъягъюрайи

са... касдин хил'ан уьлин тики жил...ина ада...хъуру.

My касди, гьаму тики а...гури, гизаф чарйир зигуру,

амма бихъу...дар. My уьлиз гъа...у гьюрмат даринхъа?


Уьл вар...т1ан гирами, ширин мутму ву, дидиз

варит1ан аьхю гь...рмат дап1ну ккун. (А. Жяфаров).

Гафар арайиз гъюб ва орфография текрар ап1бан

бадали суаларна табшуругъар


1. Гафар дюзмиш вая дигиш хьуб фтихъди аьлакьалу

вуш, йипай.

2. Гафнан аьхир фу ву? Асул фу ву?

3. Гафнан асулик фицдар мяналу паяр кахьра?

4. Ччив, приставка, инфикс ва суффикс фтиз к1уруш,

йипай.


5. Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, бязи ачухъ

ва ачухъ дару сесериз фу хьуб мумкин ву?

244-пи илч1ихуб. И.А. Крыловдин «Фил ва Алабаш»

басня урхай. Жара дап1найи гафарикан сифте дюзмиш

дап1надрудар, хъа дюзмиш дап1найидар гъядягъюри кьюб

дуниъди тетрадариъ дик1ай.


Гъюлягъ фил либцури айи,

Халкьдиз улупбан бадали.

Фил ухьухь гьич дархьбаз лигну,

Дидин кьяляхъ махлукь хъахъру.

Наънан-вуш гъядябхъю Алабаш,

Фил гъябкъган, дубхьну дирбаш,

Думу хъюбгъру филихъ хъебгуз,

Дидик кабхьуз, дяви ккебгъуз.

«Русвагь мап1ана жвув, гъунши, —

Klypy дидиз Ругъац хуйи. Филихъди

увхьан гъюз шулдар,

Гьясбикк дарап1ди яв аьмпар,

Улихьна гъябгъюра думу, Уву

хъебгбаан эбгнаву».

«Гьей-гьей! - гъапи Алабашди. Зуз

ккунибра гьадму вуки,

Гьич элегбаригъ гъюдрубч1вди,

Ад гъадабгъуб аьхю вуйи

Гъит йипри вари хуйири:

Агь, Алабаш, вуда дирбаш,

Эгер думу филихъ хъебграш...»
245-пи илч1ихуб. Гьаму саб ччивран гафар тетрадариъ

дик1ай. Гьюдюхюрайи ачухъ сеснан гьярфариккан саб,

ачухъ дару сеснан гьярфариккан кьюб ц1ар ккадатай.
Хьадукар, хьадукру, хьадукран, хьадукриин.

Риш, шуру, шуран, шур'ин, шурак.

Гъюд, гъюдру, гъюдран, гъюдриин.

Гъач, гъюб, гъафну, гъафиш, гъюри, дуфну.

Вахт, бахтну, бахтнан, бахтниин.

Йик1, гъак1ну, гъак1иш, дук1на, йик1иди.

МОРФОЛОГИЯ ВА ОРФОГРАФИЯ
§ 52. К1ул'инди вуйи чГалнан

паярикан уьмуми мялумат


1. Ч1алнан паяр швнуб ва фйир ву?

2. К1ул'инди вуйи ч1алнан паяр кюмекчи ч1алнан

паярихьан фит'инди жара шула?

3. Фицдар к1ул'инди вуйи ч1алнан паяр аьгъячвуз?

Табасаран ч1алнаъ 10 чГалнан пай а.

Дурар, ч1алнаъ чпи гъабхурайи ролиз лигну, шубуб

группайиз жара шула.
1. КГул'инди вуйи ч1алнан паяр.

2. Кюмекчи чГалнан паяр.

3. Междометие.

К1ул'инди вуйи ч1алнан паяр - мурар


существительнйир, прилагательнйир,

числительнйир (гьисаб ап1бан ччвурар),

ччвурнан еринар, глагол ва наречие ву.
КГул'инди вуйи ч1алнан паярик кахьрайи

гьарсаб гафназ чан мяна а, ва фициб-вуш саб суалназ

жаваб шула. Дурари шей'арин ччвурар, лишнар,

кьадарар, ляхнар, гьялар, гьяракатар ва гь.ж.

улупуру.
Кюмекчи ч1алнан паяри к1ул'инди вуйи ч1алнан

паярин арайиъ шлу аьлакьйир уьрхюру ва ихь

гьисс ап1бар улупуру. Дурар союзар, послелогар,

частицйир ву.


Хусуси группа арайиз хура междометиейи.

246-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйириъ фуж?

фу? к1уру суалариз жаваб шлу гафар дагну кьюб дуниъди

дик1ай. Сабпи дуниъ фуж? к1уру суалназ жаваб шлу гафар,

кюбпи дуниъ фу? к1уру суалназ жаваб шлу гафар.
Чешне:
фуж? фу?

Аслан Дербент


1. Аслан ужуди урхру бай ву. 2. Дугъу гьарган

табасаран ч1алнаан «хьубар» гъадагъури шулу. 3. Кьибла

Дагъустандиъ Каспий гьюлин гъирагъдихъ Дербент

к1уру шагьур ерлешмиш дубхьна. 4. Дербентдин заан

к1улихъ Нарин гъала хъа. 5. Гьар йисан ич мектебдиан

Дербентдин тарихи йишвариз ва Огни шюше заводдиз

экскурсияйиз баяр-шубар гъягъюри шулу. 6. Хюрчабан

Сулейман чан Шарикра хъади слихъ хъергна. 7. Шерифна

Къази Кьюлигъ майдандиъ дидиз ккеъна. 8.

Учуз кьюб к1ари, шубуб мудур ва хьуб ччил ачуз. 9.

Лезг-йирин машгьур шаир Аст1ил Сулейман ва Хюрюг

Тагьир ужудар дустар вуди гъахьну.

Табшуругъ. Гьаз учву гъядягънайи садар

существительнйир аьхю гьярфниинди, тмундар бипДи

гьярфниинди ккергъну дик1ураш, кидибтай.
247-пи илч1ихуб. Предложенйир тетрадариз кидикГай.

Прилагательнйир дагну, ц1арар ккадатай. Дурар фицдар

суалариз жаваб шулаш, йипай.
1. Хьадукран жикъи уьмурра ккудубк1ну. 2. Гюрчег

уьру, элвен кюкйири к1ван шадвал, дюн'яйин ва

инсандин жигьилвал улупура. (Аь. Кьасумов)
Ув'ин чру либас гъи ал,
Гьат1абццна яв гъалин яркур.
Ягъал гъарзун сабнуб к1ак1наъ
Рябкъюри а успагьи тур.
(П. Асланов)
248-пи илч1ихуб. Предложенйириъ числительнйир агай.

Дурар фуну гафариз тялукь вуш, тяйин аггГинай.


Гафар шулу агъзуринна ккайидар,

Гафар шулу саб кепкизра багьадар.

Варж йисра, чве, аькьюллуйиз гизаф дар.

Аькьюл дубгну, хъау кьюд йигъ герек дар.


(Къ. Аъгъмадов)
Ст1ал Сулейман Асккан Ст1аларин гъулаъ касиб

нежбрин хизандиъ агъзурна миржидваржна

йирхьц1урна урч1вудпи йисан бабкан гъахьну. Совхозар

имиди ич гъулаъ кьюдваржна ургц1ур ккитру хюнйир,

хьудварж ч1уру малар, хьуцГурна миржиб даяр хъайи

хварар ва кьюд агъзурна шубудварж баб марччар айи.

Хьадан тят1иларин улихь юкьубпи ва хьубпи классарин,

гьацира урч1вубпи ва йипДубпи классарин арайиъ

жюрбежюр соревнованйир гъахьнийи. Соревнованйириъ

хьубпи ва урч1вубпи классар гъалиб гъахьну.


249-пи илч1ихуб. Ихтилат урхай. Ччвурнан еринар агай.

Дурар фуну гафарин йишв'ин ишлетмиш дап1наш, йипай.


Лейлайи, чан рангнан кьалмар адагъну, шикил зигуз

хъюгъиган, дурарин гъунши риш, хьуд йисаъ айи Суна,

наан ашра дугъан багахьна хъуркьуйи. Думу Лейлайин

кьалмариин гьяйран духьнайи... Дугъазра хилиъ кьалам

бисуз ккундийи, амма Лейлайи чан кьалмарик кучуз

гъитдайи.


Гьар ражну шагьриз гъягъруган, адашди

Сунайихьан гьерхуйи: «Гьан, йип, йиз ужур, фу хузавуз

шагьриан?» - «Узуз кьалмар аькъин» - т1алаб ап1уйи
ШУРУ

Адашди дугъаз шагьриан ц1ийи палтар, жюрбежюр

уйинжагъар хуйи. Амма гьаз-вуш дугъу саб ражнура

кьалмар гъахундайи. (Ш.Къ.)


250-пи илчГихуб. Предложенйириъ глаголар агай.

Глагол предложениейин фуну член вуди шулу?


1. Ич классдиъ урхурайидари хьадну совхоздиъ ужуб

зегьмет гъизигну. 2. Гьамус учу дарсар аьгъю ап1биин

машгъул вуча. 3. Икриз удубчГву кюрпе ччил гьар

йигъан пеэр, гьяштйирихъ хъебгуйи. 4. Дидиз чав аьхю

гьунар ап1урайиганси рябкъюйи. 5. Анжагъ зангар датт

дидиз мют1югъ дайи. Даттлин дирбаш'вал гъябкъю ччил

саб жюре тяжубвалиинди дидиз либгуйи ва, чазра хабар

дарди, диди ликар кьяляхъ алдагъуйи.

Табшуругъ . Хьадну мягьсулдар чюлиъ фицдар

ляхнар гъахури шулуш, жвуван гафариинди ачухъ ап1инай.

Думу темайиан изложение бикТай.

§ 53. Существительноейин эгьемият ва

грамматикайин лишнар

Шейънан (мутмуйин) ччвур вуйи ва фуж? фу?

к1уру суаларикан сабдиз жаваб шлу ч1алнан пайназ

существительное к1уру. Месела: фуж?

Гагарин сарпи фуж? космонавт гъахьну. Фу?

Спутник аършдиз гъабхурайи фу? ракета

гъавайин заан гъатариз удубч1вну.
251-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Фуж? фу?

к1уру суалариз жаваб туврайи гафариккан ц1арар ккадатаи.

Думу гафар фуну ч1алнан паяр вуш, йипай.
1. Навруз халу айи терефназди дилигну, Селим маш

завузди дахъу. (М.М.) 2. Узу йиз дажи Бичерахов

элеънайи к1ару кегьерин багхьантина хъапГунза. (М.Ш.)

3. Аьхю Ватандин дяви гъабшиган, Щадасайи чан кьюр

бай, Шамилин вахтарин тапанчина шюшке тувну,

дявдиз гьаъну. 4. Сурхай вертолётдиъди Къизляриз

хътаънийи ва сад йигълан больницайиъ кечмиш

гъахьнийи. (Аь. Абу-Бакар). 5. Гьей ап1ин, гьей, йиз

бай Мизах, хъасин гъадагъ муччвур ва зах. (Н.

Саруханов). 6. Аькьюлсуз к1ул ликариз бала ву.

(Мисал).
Существительнйири жюрбежюр ччвурар

улупуру:


а) Инсанарин: духтур, пягъливан, Сафри, гюзюр,

чубан, Ажай, баб, Бейбутов, фендигар.


б) Гьяйванатарин: пеленг, швеъ, ергюх, сил,

швушвмаг, жанавар, хюни, якъ, гамуш, жираф, деве,

аслан, чакъал.
в) ничхрарин: ппази, люкъ, луф, пеъ, шюхъ,

уьрдег, псинч1, гуганай, mlaeyc гъуш, гъяшти,

п1ямп1югъ, ккуккум, гъаз, датт ва гь. ж.
г) Мутмуйир: кусри, диван, шалвар, сяаып,

гъалав, муччвур, аьхин, марфак1, хунча ва гь. ж.

д) Алатарин: дурхин, ек1в, рашил, табушв,

гарк1ал, убрушв, дуркъар, ранда ва гь. ж.


е) Набататарин: жихир, вич, хут, хиф, беъли,

кумиш, уч1вру ц1абар, арфани, хумурзаг, гъарпуз,

келем, харан чинчар ва гь.ж.
ё) Табиаьтдин гьядисйирин: мик1, буран, аяз,

мархъ, аъхълушин, йишв, йигъ, гвач1ин, хябяхъ, сел,

йиф, муч1ушин, амсишин ва гь. ж.
ж) Хасиятнан ва лишнарин ччвурар: угъри,

кьискъис, лути, мерд, намерд, игит, гуч1бях,

зиринг, фагьум, намус, абурлу, тямягъкар, саил,

бахтсуз, у стад, аърифдар ва ж.


252-пи илч1ихуб. Гьаму существительнйир зиихъ

улупнайибси жюрйириз жара ап1ури, дик1ай.


Фугъан, шкаф, сябун, ккуртт, леэф, самовар, таз,

ек1в, бурав, бушгъаб, т1авус, футнакар, кагъаз, линейка,

чвул, кьакьниш, фургъун, лютке, сторож, тахсиркар,

уьмур, шадвал, мармардаш.


253-пи илч1ихуб. Ихтилат урхай. Инсан улупру

существительнйир, асул формйириъ т1аъри, дик1ай. Хае

ва жинс существительниирикан фу аьгъяш, йипай.

Мягьяч к1убан бай вуйи. Думу зегьмет зигуз аьшкь

айир ва гьарган яшлуиирин гъуллугънаъ хьуз ккунир

вуйи. Гьаддиз думу вардиз ккундийи. Муху-Мирзайин

абйир-бабаризра бай кьабул духьнайи. Йитим ву к1ури,

дугъан язухъра агЛури шуйи. Дугъаз ц1ийи палтарра

гъидирхнийи. Муху-Мирзана Бай-Сунгъур йигъан

дарсариз гъягъюйи, хъа Мягьяч чахьан удукьру ляхнар

ап1ури, хулаъ гъузуйи. Кьюб гьяфтайилан Мягьячра

мектебдиз кьабул гъап1у. Гьамци думу МухуМирзайихъди

дарсариз гъягъюз хъюгъю. Бай-Сунгъури

аьраб ч1алниинди урхуйи, хъа Муху-Мирзайина

Мягьячди - урус чГалниинди. Дарсарихъан дурари чпин

таярихъди тамшир ап1ури шуйи (М.С.

Ягь 'яевдинубд иан).
Существительнйир классариз, кьадарариз ва
падежариз дигиш шулу.
Месела: Ахсрар йивури, Маисум нивкГан хъиргу
предложениейиъ айи ахсрар к1уру существительное
къанажагъсуз класс ву, гизаф кьадарнаъ ва ччвур
падеждиъ а, хъа Майсум к1уру существительное
канажагълу класс ву, ялгъуз кьадарнаъ ва ччвур
падеждиъ а.
254-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара

дап1найи существительнйирин класс, кьадар ва падеж

тяйин ап1инай.
ЧГамччли хъял кади гаф кьяляхъ хътап1у. Ихь

уьлкеииъ агъзрариинди заводар ва фабрикар яратмиш

дагЛна. (Д.Ильин) Русланди явашди тур anlypy ис.

(А.П.) Гъюри а махъвран аьхир, ккудубк1урадар ляхин.

Гъирагъдихъ зурба гьюлин деъна Иван гъумриин,

ккилигури а китраз, гъагъи фикрар гъюри к1ваз.

(Махъв) Ич хуларин кьюд унч1вар кючейизди

лигурайидар ву. Юкьуб тереф к1ан-к1ул адру буш

дюзенар вуйи. Исрафили Ил'ясдиз хяр убшвуз кюмек

агЛурайи. Гьамус Кафари вуйибси т1умт1ун багълар

гьат1арццна.
Гьат1абцц суфра... яшлудариз

Гъюдли гутйир ккирч зикв айи.

Адабгъ адаш, якъ арайиз

Гьаму йигъаз уьбхюрайи.


(Ю.Б.)
255-пи илч1ихуб. Дамагъ, шаир, Асли, дургъунагъ к1уру

гафар асул падежариз дигиш ап1инай. Падеж улупбан

аьхирариккан цДарар ккадатай.
256-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи гафар гъяъри,

предложенйир тамам ап1инай ва тетрадариъ дик1ай. Учву

гъяу гафар фуну ч1алнан пай вуш, йипай.
1. Жигьил... умуд вари жигьатаркан кадабт1найиган,

саб дупну дугъаз жил'ин инсандинсиб ликрин...

гъябкъю. (Махъв) 2. ... машназ лигуру, ... ликариз.

3. Магьа ... ужур ... багъбанчи гъюра, дугъу ... гьюжат

гьял anlyp. 4. «Фила духьнура ухьуз сарун акв ...

рябкъюйкГан? - гъапи миж кадабт1найи Меседуйи

(А. Мягьямаев) 5. Гъирагъдихъантина ... жаргъурайи

Мар'ям гъяркъю ... гьарай ут1убччву. (М. Хангишиев)

6. Мектебдин ... участокдиъ ... йис мидиз улихьна

мялимдин улупбариинди киву ... гъелемариин гьяйран

шлустар ... гъвал хьайи шафран вичар алийи. (Т.М.)
Гъяъбан бадали гафар: балин, шил, дуст,

душман, думу, гьюрматлу, ихь, дюн'я гьяйвниинди,

чубнариан, тажрубайин, вичун, уьру.



Сподели с приятели:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




©obuch.info 2024
отнасят до администрацията

    Начална страница