Программаби V-IX ва X-XI классазе Дагъистан Республикаялъул лъайкьеялъул ва гIелмияб министерствоялъ тасдикъ гьабураб

«4» к ъ и м а т лъола, киналго тIадкъаязул ункъилъа лъабил бутIа (3/4) битIун гьабун батани.

«3» к ъ и м а т лъола, бащадалниги тIадкъаял битIун гьарун ратани.

«2» к ъ и м а т лъола, бащадалдаса дагь гурони, битIун тIуразарурал тIадкъаял ратичIони.

«5» к ъ и м а т лъола гъалатI гьечIеб диктанталъе.

«4» къ и м а т лъола 1–2 гъалатI биччан батараб диктанталъе.

«3» к ъ и м а т лъола 3 – 4 гьалатI батараб диктанталъе.

«2» к ъ и м а т лъола 5-ялдаса 7-ялде щвезегIан гъалатIал ккун ратани.

«1» к ъ и м а т лъола 7-ялдаса цIикIкIун гъалатI батани.

V–IX классазда сочинениялги изложениялги тIоритIула цIалдохъабазул хъвавулаб калам цебетIезабиялъул програм­маялда рекъон. Сочинениязул ва изложениязул мисалияб кIо­долъи кьун буго таблицаялда. Лъималазул хIалтIабазул

Сочинениял ва изложениял хъвазариялъул кIиго мурад буго:

а) кьураб темаялда ва цебе лъураб масъалаялда рекъараб лексикаги тIаса бищун, литературияб мацIалда магIнаяб хIалтIи хъвазе бажарулеб бугищали хал гьаби:

б) грамматикиял нормабиги битIунхъваялъул къагIидабиги цIунизе лъалищали балагьи.

Гьединлъидал кинаб букIаниги сочинениялъе ва изложе­ниялъе хадуб-цебе кIиго къимат лъола: цебесеб къимат – хIасила­лъухъ ва калам гIуцIиялъухъ, хадусеб-битIунхъвая-лъухъ. КIиябго къиматалъ борцуна цIалдохъанасда авар мацI лъаялъул даража. Гьединлъидал гьел рикIкIуна грамматикаялъе лъураллъун.

Хас гьабун литературияб лъай борцине мурадалда хъвараб хIалтIи бугони, цебесеб (хIасилалъе ва калам гIуцIиялъе лъураб) къимат рикIкIуна адабияталъе ккараблъун.

Сочинениялъе ва изложениялъе къимат кьолелъул, учителас хIисабалде росизе ккола гьал рахъал:

Къиматал	ХIисабалде росизе кколел аслиял рахъал
	МагIна ва калам гIуцIи		БитIунхъвай
«5» «4»	1. Кьураб темаялдаса кьу­ричIеб хIасилалъул хIалтIи. 2. МагIнаялъулъ гьалатI гье­чIо­лъи. 3. Планалда рекъа­раб, гьеб гьечIогоги, хадуб цебе ре­къ­он бачIараб магIна бу­кIин. 4. ХIалтIи букIине кко­ла бечедаб, лексикаялъул, ра­гIи херхина-лъул рахъалъ му­хIка­наб, предложениязул гIу­цIия­лъул ва гьел дандраялъул ра­хъа­лъан батIи-батIиял ресаз­даса пайда босараб. 5. Текста­лъул мацIа-лъул букIуна дурус­­лъи ва гIураб пасихIлъи. Бу­кIине бегьула магIнаялъулъ 1 са­къатги, калам гIуцIиялъулъ 1–2 гIун­гутIиги. 1. Кьураб темаялдаса дагьа-макъабго гурони кьури гье­чIеб магIнаялъул хIалтIи. 2. Аслияб къагIидаялъ хIа­сил битIарабги букIун, магI­наялъулъ цо-цо сакъат ккараб. 3. Хъвараб жо халуб-цебе ре­къон бачIиналъулъ дагьа-ма­къал гIунгутIаби ругеб. 4. Калам гIуцIизе paгIул бече­лъиялдаса ва грамматикиял къа­гIидабаздаса гIураб къада­ралда пайда босараб. 5. Бицунеб жоялда рекъа­раб мухIканаб литературияб мацI букIин. Гьениб ккун букIине бегь­ула магIнаялъулъ 2 сакъат, ка­­лам гIуцIиялъулъ 3–4 гIун­гутIи.			БукIине бегьула 1 битIун­хъва­ялъул, яги 1 лъалхъул иша­раби лъеялъул, яги 1 грам­мати­кияб гьалатI. БукIине бегьула битIун­хъва­я­лъул 2, лъалхъул иша­ра­би лъеялъул 2 гъалатI, яги битIунхъваялъул 1 ва лъа­лъул ишара-базул 3, яги битIун­хъваялъул гъалатIго гье­чIеб, лъалхъул ишараби лъея­лъ­улъ 4 гъалатI, гьединго 2 грам­матикияб гъа-латIги.
«3» «2»		1. Кьураб тема­ял­даса хIасил лъикIго кьуризе биччан бугеб. 2. Аслияб къагIидаялъ хIа­сил битIараб бугониги, магI­на­ялъулъ гIунгутIаби риччараб. 3. Хадуб-цебе рекъон бачIи­на­лъулъ цо-цо сакъатал ругеб. 4. Мукъсанабго лексика­ялъул, цого тайпаялъул пред­ло­же­нияздасан данде гьабураб хIалтIи батани, мекъи рагIаби хIалтIизарияльул хIужжаби дан­д­чIвалеб. 5. МацIалъул рахъалъан дуру­слъи, мухIканлъи цIунизе кIвечIеб. Хъвалеб жоялъул ма­гI­наялъулъ 4 сакьат ва калам гIуцIиялъулъ 5 гIунгутIи ккун букIине бегьула. 1. Кьураб темаялда дан­де кколареб хIасилалъул хIал­тIи. 2. МагIнаялъулъ гIемерал гIун­гутIаби риччараб. 3. Хъвараб жоялъул кинал­го бутIабазда гьоркьоб хадуб-цебе рекъон бачIиналъул тар­тиб гьечIеб, текст планалда данде кколареб. 4. ЦIакьго мукъсанаб лекси­кая­лъул, къокъал, цого тайпа­ялъул, цоцаздехун, загIи­паб гурони бухьен гьечIел предложенияздасан гIуцIараб, мекъи хIалтIизарурал гIемерал рагIаби ругеб хIалтIи. 5. Тексталъул магIнаялда рекъа­раб мацI гьечIеб. МагIнаялъулъ 6 ва калам гIуцIиялъулъ 7 гIунгутIи ккун букIине бегьула.		БукIине бегьула битIунхъваялъул 4, лъалхъул ишараби лъеялъул 4 гъалатI, яги битIунхъваялъул 3 ва лъалхъул ишараби лъеялъул 5 гъалатI, яги битIунхъваялъул гъалатIги гьечIого, лъалхъул ишараби лъеялъул 7 гъалатI. (V классалда: битIунхъваялъул 5 ва лъалхъул ишараби лъеялъул 4 гъалатI, гьединго грамматики-яб 4 гъалатI). Биччан букIине бегьула би­тIунхъвая-лъул 7 ва лъалхъул иша­раби лъеялъул 7 гьалатI, яги битIун­хъваялъул 6 ва лъалхъул ишараби лъеялъул 8, яги битIун­хъваялъул 5, лъалхъул ишараби лъеялъул 9 гьалатI.
«1»		ЦIалдохьанас хъвараб хIал­тIулъ магIнаялъулъ 6-ялдаса цIикIкIун ва калам гIу­цIиялъулъ 7-ялдаса цIикIкIун гъа­латI биччан бугони		7-ялдаса цIикIкIун битIунхъваялъул, 7-ялдаса цIи­кIкIун лъалхъул ишарабазул ва 7 грамматикияб гъалатI биччан батани

БАЯН. 1. Мисалияб къадаралдаса сочинение 1,5 – 2 нухалъ кIудияб яги гьитIинаб бугони, битIунхъваялъе «4» къимат лъолелъул цо, «3» къимат лъолелъул кIиго гъалатI тIаде жубала яги тIаса бахъула. Масала, «4» къимат лъола битIунхъваялъул 3, лъалхъул ишараби лъеялъул 2, грамматикаялъул 2 гъалатI батани, яги гьебго тартибалда гьадинаб къадаралъул гъалатIал ратани: 2–3–2, 2–2–3, «3» къимат лъола битIунхъваялъул 6, лъалхъул ишараби лъеялъул 4, грамматикаялъул 4 гъалатI бугони, яги гьебго тартибалда гьадинаб къадаралъул гъалатIал ратани: 4 – 6 -– 4, 4 – 4 – 6.

2. КьучIаб, берцинаб литературияб мацIалъ цIалдохъанас гъваридаб магIнаялъул сочинение хъван батани, учителас цо роценалъ цебесеб (ай адабияталъе лъолеб) къимат тIаде бачине бегьула.

3. ХIасилалъухъ ва калам гIуцIиялъухъ лъикIаб къимат лъезе рес гьечIо, сочинениялъул тема рагьун батичIони, гьелъул цогидал рахъал ярагьунел ругониги.
4. Ругьунлъиялъул хIалтIабазе къимат лъолеб куц

Контролиял хIалтIабазда дандеккун, ругьунлъиялъул диктантазе ва цогидалги батIи-батIиял хъвавул хIалтIабазе къимат лъола дагьаб кьваризабун.

Ругьунлъиялъул хIалтIабазе къимат кьолелъул, хIисабалде босула:

1) живго жиндаго чIун цIалдохъанасухъа бажарараб жо;

2) малъараб материал бичIчIун бугеб куц;

3) хIалтIул кIодолъи-гьитIинлъи.

Ккезе бегьулел гъалатIазде цебеккунго лъималазул кIвар буссинабун бугони, «5», «4» къиматал лъола цониги гъалатГ гьечIеб, ккарабги жинцаго битIизабураб хIалтIиялъе. Гьезда гьоркьосанги цояб къимат тIаса бищи бараб буго хIалтIул бацIцIалъиялда, хатIалъул берцинлъиялда.

Диктанталдаса кIудияб ругьунлъиялъул хIалтIye «4» къимат лъезе бегьула, цо-кIиго гъалатI ккунги букIун, гьелги жинцаго ритIизарун ратани. Классалда букIа, рокъоб букIа цIалдохъанас хъвараб ругьунлъиялъул хIалтIухъ хал гьабула, гьелъие къимат лъей-лъунгутIи живго учителасул иш буго: кIвар бугелъе лъела, гьечIеб, бер щвезабун, тезеги бегьила.

Ккезе бегьулел гъалатIазде цебеккунго лъималазул кIвар буссинабичIого, тIубанго жалго жидедаго чIун, цIалдохъабаз хъварал хIалтIабазе къимат лъола гьеб тайпаялъул контролиял хIалтIабазе чIезарурал нормабазда рекъон.
5. ХIасилалъулаб къимат лъолеб куц

Четверть, бащадаб лъагIел, цIалул сон лъугIулеб мехалъ, лъола хIасилалъулаб къимат. Гьелъ гIаммаб къагIидаялъ борцуна, авар мацI цIалулаго, цIалдохъанасе щвараб тIолабго лъай, ай теориялъул баянал лъаялъул даража, лъугьараб бажари, каламалъул цебетIей, битIунхъвазе ва лъалхъул ишараби лъезе ругьунлъараб куц.

ХIасилалъул къимат лъолелъул, хIисабалде росула цереккун цIалдохъанасе лъурал къиматалги, амма аслияб къагIидаялъ кIвар кьола ахиралдехун гьесие щвараб лъаялде ва лъугьараб бажариялде. Гьсдинлъидал, цохIо церехун ккарал къиматазде балагьун, хIасил гьабизе, гьоркьохъеб къимат лъезе бегьуларо.

ХIасилалъулаб къимат лъолелъул, цIикIкIараб кIвар кьезе ккола битIунхъваялъул, лъалхъул ишараби лъеялъул ва калам гIуцIиялъул рахъалъ лъугьараб бажари борцине тIоритIарал хIалтIабазухъ щварал къиматазде. Гьединлъидал четверталда (бащадаб лъагIалида) хъварал цIикIкIунисел диктантазе, изложениязе, сочинениязе къадарал («2». «1») къиматал ккун ратани, кIалзул жавабазе щварал сахал къиматазде балагьун, гьоркьохъеб хIисабалда хIасилалъулаб «3» къимат лъсзе бегьуларо.

Гьалго нормабазда рекъон къимат лъола X–XI классалда авар мацIалда хъварал хIалтIабазул битIунхъваялъеги. Гьел клас­сазда хъвавул хIалтIиялъе лъолеб кIиябго къиматалъул цебесеб рикIкIуна адабияталъе, хадусеб битIунхъваялъе ккараблъун.

Гьоркьоб хъвалсараб хIуччги цIан, гьеб кIиябго къимат журналалда лъола адабияталъе кьурал гьурмазда.

1989/90 цIалул соналдаса байбихьун, Дагьистан Респуб­ликаялъул Лъайкьеялъул министерствоялъул коллегиялъул хIукмуялда рекъон, росдал школазул X–XI классаздаги малъу­леб буго рахьдал мацI. Гьединлъидал Дагъистаналъул гIелмияб­гун цIех-рехалъул педагогикияб институталъул рахьдал мацIазул секто­ралъ хIадур гьабураб программа буго гьаб.

Гьаб программаялъ, X–XI классалда рахьдал мацI малъизе, бихьизабун буго анкьида жаниб цо сагIат. Кинабниги кIиго лъагIалида жаниб – 68 сагIат. ТIасиял классазул программаялда рекъон, авар мацIалъул аслияб курс лъугIула V–IX классазда. Гьединлъидал X–XI классазда авар мацI малъиялъул аслияб масъалалъун буго цебехун малъараб программияб материалалъул кIвар бугел баянал гьваридго ва гIатIидго такрар гьари.

Программаялъ гьорлъе рачуна гьал хадур рехсарал бутIаби: практикияб стилистика ва каламалъул культура, лексикология, фразеология, фонетика, битIун аби ва битIунхъвай, рагIул гIуцIи, грамматика ва пунктуация.

Программаялда кьурал темабазе сагIтал рикьун руго миса­лияб къагIидаялъ. МутIалимасул ихтияр буго мустахIикъаблъун бихьараб бакIалда сагIтазул хиса-баси гьабизе ай, цо темаялдаса тIаса рахъун, хIажатаблъун бихьулеб цоги тема малъиялъе цIикIкIинаризе.
МацIалъул хIакъалъулъ гIаммал баянал (1 сагIат)

Авар литературияб мацI, гьелда тIад хIалтIи ва гьелъул тарих (история). Авар литературияб мацI северияб наречиялъул кьучIалда гIуцIараб букIин. Северияб ва югалъул диалектазул фонетикиял, лексикиял ва морфологиял батIалъаби (къокъго). Хъвай-хъвагIай гьечIел гIанди-цез группаялъул мацIал. Ава­ра­зул литературияб мацI – киналго магIарулазул рухIияб бечелъи.

I. Авар литературияб мацIалъул хIакъалъулъ бичIчIи кьей. Халкъияб ва литературияб мацI. Стилистикаялъул х!акъалъулъ бичIчIи кьей. Литературияб мацIалъул хаслъаби (гIелмияб, канцеляралъул, газет-журналалъул ва художествиял асаразул). Художествияб адабияталъул мацI.

II. Тексталда тIасан жиндирго пикру загьир гьабизе лъай (хъванги бицунги). Материал бакIаризе ва гьелдаса пайда босизе лъай (хъванги бицунги). БатIи-батIиял хасиятазул (стилалъул) рагIаби ва предложениял ратIа гьаризе лъай.

Лексикология (2 сагIат)

I. Лексика ва лексикология (къокъаб баян). РагIул битIараб ва хъвалсараб магIна. Омонимал. Синонимал. Антонимал. Авар литературияб мацIалъулъ чияр мацIаздаса (гIypyc, гIараб, перс, тюрк) рачIарал рагIаби ва гьезул битIунхъвай.

II. Дурусго, мухIканго рагIи хIалтIизаби. РагIул такрар­лъиялдалъун гIунгутIи бихьизаби. Жиндирго каламалъулъ синонимал, омонимал, антонимал хIалтIизаризе ругьунлъи. Хаслъиялъухъ балагьун, рекъон кколедухъ, рагIи тIасабищизе ва предложениялъулъ хIалтIизабизе лъай. Словараздаса пайда босизе ругьунлъи.
Фразеология (1 сагIат)

I. Фразеологиял свераби ва гьел лъугьин. Эркенал рагIаба­зул дандраял ва фразеологиял свераби.

II. Антонимиял ва синонимиял фразеологиял гIуцIаби гъорлъе ккезарун, предложениял ургъи. Фразеологияб свери кинаб хасияталъул бугебали лъазе ва каламалъулъ битIун хIалтIизабизе ругьунлъи. Фразеологиял сверабазул словарь гьаби. Кицаби, абиял ракIари.
БитIун аби (орфоэпия) ва интонация (2 сагIат)

I. Орфоэпиялъул хIакъалъулъ бичIчIи кьей. Авар каламалъул интонация. Логикияб ударение.

II. Диалектиял гъалатIал риччачIого, битIун кIалъазе лъай. ГIурус мацIалдаса рачIарал рагIаби битIун абизе ругьунлъи. Рагьаралги рагьукъалги гьаркьал битIун абизе бугеб бажари камиллъизаби.

Интонацияги цIунун, батIи-батIиял тайпабазул предложе­ниял цIализе бугеб ругьунлъи камиллъизаби.

I. Авар мацIалъул графикаялъул къокъабго тарих. Авар орфографиялъул аслиял къагIидаби (принципал). Лъалхъул ишараби ва гьезул кIвар.

II. Авар мацIалъул битIунхъваялъул словарь, гьелъулгун лъай- хъвай гьаби.

Лъалхъул ишараби хIалтIизаризе бугеб ругьунлъи камиллъизаби.

I. РагIи лъугьин – мацI бечелъизе бугеб рес хIисабалда. РагIи ва рагIул формаби лъугьунел къагIидаби ва, гьел формаби лъугьунаго, рагIул кьибилалъулъ кколел хиса-басиял.

II. РагIи морфемабазде биххизе ругьунлъи. Морфемабазул магIна лъай. БатIи-батIиял морфемабаздалъун цIиял рагIаби лъугьинаризс ругьунлъи.
МОРФОЛОГИЯ

Предметияб цIар (2 сагIат)

I. Предметияб цIар. Предметияб цIаралъул падежияб сис­тема. Предметияб цIар ва гьелъул гIемерлъул форма лъугьунел къагIидаби. Предметияб цIар лъугьин ва гьелъул битIунхъвай.

II. БатIи-батIиял каламалъул бутIаби предметияб цIаралде свери (бахIарай, херав, ункъояв, унтарав).

МагIарда (-де -даса -дасан) гIадал падежазул формаби каламалъулъ битIун хIалтIизаризе лъай.

Хъвалсараб магIнаялда предметиял цIарал хIалтIизаризе лъай (меседил яс, ганчIил ракI).
Прилагательное (2 сагIат)

I. Прилагательное. Грамматикиял гIаламатал. БатIи-батIиял каламалъул бутIабаздаса прилагательное лъугьин. Прилагательноялъулги хаслъул падежалда бугеб предметияб цIаралъулги синонимика (инсулаб тIадкъай – инсул тIадкъай).

II. БатIи-батIиял синонимал – прилагательноял каламалъулъ хIалтIизари. Текстазулъ прилагательноял ратизе ва гьезул морфологияб разбор гьабизе лъай.

Описаниялъулъ прилагательноял хIалтIизаризе ругьун гьари (масала, тIабигIаталъул, рукъ-бакIалъул сурат кьолаго).

I. РикIкIен. ГIуцIиялде балагьун рикIкIенал.

Авар мацIалда къадаралъул рикIкIеналда хадуб предметияб цIар кидаго цолъул формаялда букIин.

Предметияб цIаралъулгин иргадул рикIкIеналъул бухьен. РикIкIеназул битIунхъвай.

II. Къадаралъулги иргадулги рикIкIенал каламалъулъ битIун хIалтIизари. Предложениялъулъ гIадатаб, жубараб, составияб рикIен хIалтIизаби.
ЦIарубакI (2 сагIат)

I. ЦIарубакI. Грамматикиял гIаламатал. ЦIарубакIазул битIунхъвай ва битIун аби (нижер, нужер, жидеца).

Ишараялъул цIарубакIал лъабабилеб гьумералъул цIарубакIаллъун хIалтIизари.

II. Каламалъулъ предметияб цIаралъул, прилагательноялъул, рикIкIеналъул бакIалда цIарубакIал хIалтIизаризе лъай. Ишараялъул цIарубакIал (манзилалде балагьун) битIун хIалтIизари. Суалиял цIарубакIал ругел предложениял битIараб интонациялдалъун цIализе ва гара-чIвариялъулъ хIалтIизаризе лъай. Нижер, нилъер цIарубакIал каламалъулъ битIун хIалтIизаризе лъай.

I. Глагол. Рухьарал ва тIадчIарал глаголал. Цо-цо глаголал, лексикияб магIнаялде балагьун, рухьарал ва тIадчIарал рукIине бегьи.

Глаголазул фразеологиял гIуцIаби ва журарал глаголал. Гьезул битIунхъвай.

Глаголалъул батIи-батIиял наклонениял ва гьезул формаби.

Жубараб предложениялъул бутIаби цоцалъ рекъезаризе глаголалъул формабаздаса пайда боси.

II. Аслияб ва цогиялда бараб рагIилъун глаголалги ккезарун, рагIабазул дандраял гIуцIизе ва гьел каламалъулъ хIалтIизаризе лъай.

I. Причастие ва гьеб лъугьин. Причастиялъул синтаксисияб роль. Причастие предметияб цIаралде свери. Причастияб сверел ва определениелъун тIаджубараб предложение. Гьениб лъалхъул ишараби.

II. Причастие ва причастиял сверелал каламалъулъ хIалтIизаризе лъай. Причастиялгун рагIабазул дандраял гIуцIизе лъай.

Суалиял ва риторикиял предложениязулъ причастие сказуемоелъун хIалтIизаби.

I. Деепричастие ва гьеб лъугьин. Деепричастиялъул синтаксисияб роль. Деепричастияб сверелгун лъалхъул ишараби.

II. Деепричастиегун рагIабазул дандраял гIуцIизе лъай. Каламалъулъ деепричастияб сверел хIалтIизабизе лъай.

Причастиялъулги деепричастиялъулги кумекалдалъун составиял глаголал лъугьинаризе ругьунлъи.

I. Наречие ва гьелъул грамматикиял гIаламатал. Наречие лъугьин ва гьелъул битIунхъвай. Качествиял наречиял ва гьезул роль.

II. Наречиял битIун хъвазе ругьунлъи камиллъизаби.

Аслияб ва цогиялда бараб рагIилъун наречиялги ккезарун, рагIабазул дандраял гIуцIи ва гьел каламалъулъ хIалтIизаризе лъай.

Синонимиял, антонимиял наречиял хIалтIизаризе лъай. Предметияб цIаргун хIалтIизабулеб хадурегIел наречиялдаса батIа бахъизе лъай.
Союзал (1 сагIат)

I. Союзал. ГIадатал, журарал, составиял союзал. Союзазул битIунхъвай.

II. Предложениял ва предложениялъул членал союзаздалъун цоцаздехун хурхинаризе лъай.

Союзал гьорлъ ругел предложениял каламалъулъ хIалтIиза­ризе лъай. Союзал – синонимал каламалъулъ хIалтIизаризе лъай.

I. Частицаби. Цо-цо мехалда частицабиги союзалги омонимал хIисабалда дандчIвай ва гьел ратIарахъи.

Союзаллъунги форманталлъунги (суффиксаллъунги) хIалтIизарулел частицаби.

II. МагIнаялъухъ балагьун, батIи-батIиял частицаби каламалъулъ хIалтIизаризе лъай. Частицабазул битIунхъвай.

I. ХадурегIел. ГIемерисел хадурегIелал наречиялдаса лъугьарал рукIин лъай. Цогидал каламалъул бутIабаздаса жал лъугьинчIел хадурегIелал. ХадурегIелазул битIунхъвай.

II. БакIалъул падежалгун хадурегIелал хIалтIизари. Хаду­регIелалги наречиялги тексталъулъ ратIарахъи.
Междометиял (1 сагIат)

I. Междометиял. Междометиязул битIунхъвай.

II. Междометиял гъорлъ ругел предложениял дурусго цIа­лизе лъай. Художествияб тексталъулъ ва каламалъулъ междо­метие хIалтIизабиялъухъ халкквей.
XI КЛАСС (34 сагIат)

Синтаксис ва пунктуация

РагIабазул дандраял ва предложение (4 сагIат)

I. Синтаксисалъул аслиял бутIаби. РагIабазул дандраял ва предложениял, гьезда гьоркьоб бугеб батIалъи.

II. Глаголал, предметиял цIарал, прилагательноял, наречиял аслияллъунги ккезарун, рагIабазул дандраял гIуцIизе лъай. РагIабазул дандраяздасан предложениял гIуцIизе лъай.

I. Каламалъулъ предложениялъул кIвар. Абиялде балагьун, хабариял, суалиял ва тIалабиял предложениял. АхIул предложение. Гьезул ахиралда лъалхъул ишараби. Предложениялъулъ рагIабазул тартиб ва логикияб (магIнаялъулаб) ударение.

II. ГIадатал предложениязул синтаксисияб разбор гьабизе лъай. Предложениязул ахиралда кколел лъалхъул ишараби лъезе ругьун гьари.

Суалиял ва ахIул предложениялги гъорлъе ккезарун, цо гьитIинаб текст гIуцIизе.

I. БетIерал членал. Подлежащее, гьеб букIунел падежал. Подлежащеелъун батIи-батIиял каламалъул бутIаби ккей.

ЦIарулаб ва глаголияб составияб сказуемое.

БитIараб дополнение. БитIараб дополнениелъун кколел каламалъул бутIаби.

БитIараб дополнениялда ва аслияб падежалда бугеб подлежащеялда гьоркьоб батIалъи.

Цадахълъел. РатIалъизарурал членалгун предложениял ва гьезулъ лъалхъул ишараби.

II. Подлежащеегун сказуемое жинсгун формаялъулъ рекъонккеи. Бухьен гьоркьоб биччан бугони, подлежащеялдаги сказуемоеялдаги гьоркьоб тире лъезе ругьун гьари.

Предложениял тIиритIизаризе ругьун гьари.

РатIалъизарурал членалги гъорлъе ккезарун, тIабигIаталъул хIакъалъулъ цо гьитIинаб хабар хъвай.
Тайпа цоял членалгун предложениял (2 caгIат)

I. Предложениялъулъ тайпа цоял членазул батIи-батIиял кьерал. Подлежащеегун ва битIараб дополнениегун сказуемоялъул рекъонккеи. Тайпа цоял членал ругеб мехалда гIамлъул рагIаби ва лъалхъул ишараби.

II. Тайпа цоял членал ругеб предложение членазде биххизе лъай.

Тайпа цоял членалгун гIамлъул рагIи хIалтIизаби ва лъалхъул ишараби (кIитIанкI, тире) битIун лъезе ругьун гьари.

I. Каламалда жаниб хитIабалъул, гьоркьор ккарал рагIа­ба­зул ва междометиязул кIвар. Гьелгун лъалхъул ишараби.

II. ХитIабгун, гьоркьор ккарал рагIабигун гьитIинабго хабар гIуцIи.

ХитIабалги гьоркьор ккарал рагIабиги ругел предложениял, интонация цIунун, цIализе ва лъалхъул ишараби битIун лъезе ругьун гьари.

I. БитIараб ва хъвалсараб каламалда ва авторасул рагIабазда гьоркьоб бугеб бухьен. БатIи-батIиял стилазул каламалъулъ битIараб калам хIалтIизаби.

II. Авторасул рагIабаздаги битIараб ва хъвалсараб каламал­даги гьоркьоб бугеб батIалъи батизе лъай.

БитIараб калам хъвалсараб каламалде сверизабизе бажари.

Журарал предложениязул тайпаби, каламалъулъ гьел битIун хIалтIизаризе лъай.

Союзал ругел журарал предложениял.
Жубараб сокIкIараб предложение (2 сагIат)

I. МагIнаялде балагьун, журарал сокIкIарал предложения­зулъ ругел гIадатал предложениязул гьоркьоблъи. Союзалъул кумекалдалъун гьел загьир гьариялъул къагIидаби. Инто­на­ция­лъул хасиятал ва гьезда рекъон лъалхъул ишараби.

II. МагIнаялде балагьун, жубараб сокIкIараб предложениялъул бутIаби ратIа гьаризе лъай (иш цого заманалда лъугьун букIин, иш хадуб-цебе тартибалда лъугьун букIин, иш гIаксалда кколеб букIин, иш цояб тун, цогияб лъугьун букIин ва гь.ц.).

Журарал сокIкIарал предложениязулъ лъалхъул ишараби лъезе, гьезул разбор гьабизе лъай.

I. МагIнаялде балагьун, журарал нахърилълъарал предло­жениязулъ ругел гIадатал предложениязул гьоркьоблъи. Жубараб нахъбилълъараб предложениялъул гIуцIи; бетIераб ва тIаджубараб предложение; бетIерабги тIаджубарабги предло­же­ниялъул цо чIараб бакI букIунареблъи; гьел цолъизаризе хIалтIизарулел союз рагIаби.

Союзал гьечIел журарал сокIкIарал ва журарал нахъри­лълъарал предложениял синонимал хIисабалда хIалтIизари.

БатIи-батIияб стилалъул каламалъулъ журарал нахъ­ри­лълъарал предложениял хIалтIизариялъул къагIидаби.

II. Журарал нахърилълъарал предложениязул синтаксисияб разбор гьабизе лъай.

Каламалъулъ журарал нахърилълъарал, журарал сокIкIарал ва ратIа гьарурал членалгун гIадатал предложениязул синтаксисалъул синонимал хIисабалда разбор гьабизе ругьун­лъи. Журарал нахърилълъарал предложениязулъ лъалхъул ишараби лъезе лъай.

I. Цо чанго тIаджубарабгун бугеб жубараб нахъбилълъараб предложениялъул гIуцIи.

Союзал ругеб яги союзал гьечIеб, цо чанго предложениял­дасан гIуцIараб жубараб нахъбилълъараб предложение. СокIкIиналъулги нахъбилълъиналъулги бухьен жиндилъ бугеб жубараб предложение.

II. ТIадехун рехсарал журарал предложениязул разбор гьабизе ва гьезулъ лъалхъул ишараби лъезе цIалдохъаби ругьун гьари.

I. Союзал ва союз рагIаби гьечIел журарал предложениязулъ ругел гIадатал предложениязул гьоркьоблъи. Союзал гьечIел журарал предложениязулъ лъалхъул ишараби.

II. Союзал гьечIел журарал предложениязул разбор гьабизе, интонацияги цIунун, цIализе ругьун гьари.

Калам цебетIезаби (11 сагIат)

Текст. Тексталъул аслияб магIна ва пикру баян гьаби. План.

ГIадатияб ва жубараб план. Планалъул кIвар. Описание гьабулеб текст къокъго, гIатIидго бицин. Хабариял текстал жиндирго цIаралдалъун бицине ругьунлъи.

Планал гьарун, планаздасан бицин.

Фразеологиял сверелал ва бегIерал рагIаби (крылатые выражения) ракIари ва гьел жиндирго каламалъулъ хIал­тIизари.

Тезисал.

Конспект, доклад гIуцIизе, гьезда тIасан кIалъазе рахъин.

ЦIалараб, бихьараб жоялда тIасан къокъал сочинениял хъвай. ЦIаларалъе, бихьаралъе къимат кьей. Гьалмагъасул хIалтIуе къимат кьей (рецензия).

Автобиография, расписка, доверенность хъвай. БатIи-батIиял тайпабазул изложениял: тексталде гIагарал, къокъал, тIасарищарал, творческиял тIадкъаял ругел, сочинениялъул элементал ругел.

Редактор Х.С. Вакилов

Художественный редактор М.Ш. Муталлибов

Технический редактор Р.Ю. Буттаева

Корректор Р.М. Дайтбеггаджиева

Сдано в набор 14.03.2012. Подписано в печать 02.11.2012.

Формат 60х84 1/16. Бум. офсетная № 1. Гарнитура Times.

Усл.п.л. 3,37. Уч.изд.л. 2,21. Тираж 500 экз. Зак. № 43ип.

ООО «Издательство НИИ педагогики»