Яхя аветаранян’ън йашам ьойкюсю яхя Аветаранян тарафъндан язълан Гешихте айнес Мохамеданерс дер Крист вурде



страница7/16
Дата02.04.2017
Размер3.3 Mb.
#18321
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   16

ОНБИРИНДжИ БЬоЛЮМ

ПАМИРЛЕРИН ЬоТЕСИ

Кашгар, йирминджи йюзйълън башларъна кадар Аврупалълара капалъ бир йерди. Мюслюманлък Кашгар’а беш йюзйъл кадар ьондже гелмишти. Араплар, Бухара ве Семеркант’ъ еле гечирдиктен сонра салдъръларънъ Кашгар’а йьонелттилер. Ьондерлери Йусуф Кадирхан Гази (‘фатих’) Кашгар халкъна илан етти, Ислам’ъ кабул еденлерин кълъна зарар гелмейеджек ама ким кабул етмейи реддедерсе дерхал кълъчтан гечириледжекти. Кашгар халкъ не япаджакларънъ дюшюнмейе башладъ. Дюшманън юстюн гюджюне хич бир шекилде каршъ гелемейеджеклери ашикардъ бьойледже бу йени дини кабул етме караръ алдълар.


Заферли комутан Кашгар’дан сонра Ярканд’а гечти ве бурайъ да еле гечирди. Анджак Хотан’да джидди бир диренмейле каршълаштъ. Юлкенин ики кралъ Чокти Рашид ве Нюкти Дакшид чок джесур хюкюмдарлардъ ве Мюслюман ордусуну маğлуп едерек аскерлерин бюйюк бир бьолюмюню йокеттилер. Кашгарлълар Арапларън йеник дюштюğюню ьоğрениндже Ислам’ъ бъракъп ески инанчларъна гери дьондюлер. Геленеğе гьоре Араплар, Кашгар’а йеди кез даха салдърдълар ама еле гечиремедилер. Ен сонунда еğитимли бир Арап, Кашгар’а динини яймак юзере гелип орада бир тюджджар оларак баръш ичинде яшамая башладъ ве инсанлара окума язма ьоğретти. Краллъğън велиахтъна57 биле дерс верди. Инанджънъ яймак юзере гелен Арап, велиахтъ Ислам’а казандърдъ; яшлъ бабасъ исе кедере боğулду. Велиахт баша гечер гечмез каба куввет кулланарак юлкесини Ислам’ла танъштърдъ анджак гюнюмюзде биле бу инанч Кашгарлъларън йюреğинде саğлам бир йер единемемиштир. Ислам’ън дини системини садедже дин алимлери ве дин билгинлери анламактадър; халкън чоğу еğитимсиздир. Йине де бу инсанлар чок ийи калплидир. Кашгарлълар дин алимлерине гювенмезлер. Мюслюман имамларън тюмюнюн яланджъ олдуğуну иддиа едерлер ве бу конуда чоğу заман хаксъз деğиллердир.
Кашгар’а гиден илк Аврупалъ, 1323’те ьолен танънмъш гезгин Марджо Поло’йду; олаğанюстю сеяхатнамесинде Кашгар’дан биле бахсетмектедир. Йюзйъллар бойунджа хич бир Аврупалъ бу юлкейе уğрамадъ. Факат йирми отуз сене кадар ьондже Схоw 58 адънда бир Ингилиз гезгин Кашгар’а гелип къса бир Ингилиздже-Кашгарджа дилбилгиси китабъ яздъ.
1857’де юнлю Алман гезгин [Адолф] Сджхлагинтwеит, Хиндистан’дан Коканд’а гидеркен Кашгар’дан гечийорду. Коканд’а вардъğънда о бьолгенин емири Хан Хюдаяр’ън янъна гидеджекти ама Кашгар’да Крал Вали Хан Тура тарфъндан хапсе атълдъ. Крал, Сджхлагинтwеи’е неден Кашгар’а гелдиğини сорду. Сджхлагинтwеит’ин Хан Хюдаяр’ъ гьормек юзере Коканд’а гиттиğини ве она хитабен язълмъш мектуплар ташъдъğънъ дуйунджа, мектупларъ гьормек истеди. Анджак Сджхлагинтwеит теслим етмек истемейиндже крал, мектупларъ вермеси дурумунда джанънън баğъшланаджаğънъ дефаларджа сьойледи ама бошуна олдуğуну гьорюндже Сджхлагинтwеит’ин шехир дъшъна чъкартълъп орада бойнунун вурулмасънъ буйурду. Нехрин кенаръна гьомюлдю ама нехрин суларъ мезарънъ ашъндърмъштъ. Беним заманъмда Франса, кърк кадар аскери олан Руся’нън Кашгар консолосу Петровскй’йе демир бир мезарташъ гьондерип юнлю гезгин Сджхлагинтwеит’ин ве талихсиз сонунун анъсъна мезарънън ишаретленмесини истемишти.59
Сджхлагинтwеит’и идам еттирен Кашгар кралъ, чок залим бир адамдъ. Ьозелликле де кадънлардан нефрет еден бирисийди. Кендиси йюрюркен херханğи бир кадънън сокаğа чъктъğънъ гьорюрсе, кадънъ тутуклаттъръп гьозюнюн яшъна бакмаз кафасънъ балтайла парчалаттърърдъ. Анджак онун бу дехшет верен салтанатъ узун сюрмеди. Гайретли бир Мюслюман олан Якуп Бей, Ташкент’тен Кашгар’а гелип кралларънън бир Чин ушаğъ олдуğуну сьойлейерек Кашгар халкънъ къшкърттъ. Якуп Бей къса сюреде бир чок тарафтар булду. Кендиси ве яндашларъндан олушан калабалък бир халк, кралийет конутуну басарак Вали Хан Тура’йъ хапсе аттъ. Бир сейид ве Мухаммед’ин сойундан олдуğу ичин кралън кълъчла ьолдюрюлмесине изин йокту бунун юзерине Якуп Бей кралън бир дувар дибине конулмасънъ буйурду ве дуваръ онун юзерине йъктърдъ. Бундан сонра Кашгар’даки тюм Чинлилер идам едилди.
Якуп Бей Кашгар’ъ еле гечирдиктен сонра тарафтарларъйла бирликте бир чок Чинлинин яшадъğъ ве Чин силахлъ гючлеринин булундуğу Янги-шахр’а йьонелди. Шехри кушаттъ, инсанлар ачлъктан ьолмек юзерейди. Дюшманън кушатмасънъ ярма чабаларънън тюмю башаръсъзлъğа уğрадъ ве Пекин’ден ярдъм гелмеси де чок узун заман аладжактъ. Чинли йеткилилер йийеджек кайнакларънън тюкенмиш олдуğуну гьордюклеринде, шехри савунан херкеси бир кач бюйюк биная топлайъп биналаръ атеше верди.
Якуп Бей, къса заманда кендисинден ьонджеки хюкюмдар кадар залим бири олмушту. Кърк кадар каръсъ вардъ ве кралийет аилеси обурлар гиби йемектейдилер. Кендисине Кашгар’ън дъшънда гюзел бахчелер ичинде бир сарай яптърмъштъ. Анджак тюм бу харджамаларъ каршълаябилмек ичин халкъ ташъямаяджаğъ кадар йюклю миктарларда вергилере боğду. Инсанлар, Якуп Бей’ин юлкейи насъл дюшюнджесиздже фелакете сюрюкледиğини гьорюндже Чинлилере яклашмая башладълар.
Чифтчилер не заман тарлаларънъ ексе Танръ’дан буğдайъ ве диğер юрюнлери чоğалтмасънъ истерди. Шимди исе инсанлар буğдайън деğил Чинлилерин чоğалмасънъ истийорду. Сонунда Пекин’е гизлидже хабер гьондердилер; Чинлилер аджъйъп онларъ Якуп Бей’ин зулмюнден куртарабилирди. Сонра Чинлилер бюйюк бир орду иле Кашгар’ъ еле гечирдилер. Якуп Бей кендини зехирледи. Салтанатъ 1864’тен 1877’йе кадар сюрмюштю. Ону бир кач Мюслюман гьомдю ама Чинлилер Кашгар юлкесинин тюмюню фетхединдже кемиклерини чъкартъп йокеттилер. Оğулларъ исе Руся’я качтълар.
Кашгар, Таръм Хавзасънда йер алър ве юч тарафъ йюксек даğларла Куен-лун, Памир ве Тиан Схан даğларъ иле чеврилидир ьойле ки Ъндус, Аму ве Сейхун нехирлерине ялнъзджа сарп даğ гечитлери иле улашълабилир. Бир чок кючюк ърмак да йюксек даğлардан чевредеки бьолгейе акар ама ямачлардаки бир кач вахайъ беследиктен сонра чьолюн кумларъ арасънда йок олур гидер. Ялнъзджа ьонемли бир генишлиğе ериштиğинде Хотан, Ярканд ве Кашгар нехирлеринин бирлешмеси иле Йюксек Ася’нън калбиндеки ен бюйюк нехир, Таръм Нехри олур. Хотан ве Ярканд нехирлери Каракорам сърадаğларъндан гелир, Кашгар нехри исе Памир даğларъндан. Таръм хавзасъ Лоп-нор’да битер. Вахаларъ беслемек юзере Тиан Схан Даğларъндан бир кач кола айрълър сонра да туз чьоллерийле чеврили тазе су кайнакларъ ичинде кайболур. Кашгарън доğусунда хаккънда бир чок тухаф сьойлентилерин долаштъğъ Такламакан чьолю вардър. Тюм шехирлерин топрак ичинде гьомюлю олдуğу сьойленир ве аслънда инсанлар бураларда сък сък гюмюш, алтън ве ески ешя булмак юмидийле казъ япарлар. Чьолюн булундуğу алан о кадар геништир ки бир баштан бир баша чапразламасъна гечмек онбеш гюн, бирбирине ен узак нокталаръндан гечмек бир ай сюрер. Чьолде артък су булунмаз ама ескиден курумуш нехирлерин дере ятакларъ ве бир чок йъкък кьопрю гьорюлебилир. Кашгарлълар бу чьолден хич гечмезлер чюнкю буранън кьотю рухларън меканъ олдуğуну дюшюнюрлер.
Йюксек даğлар гечит вермедиğинден Кашгар’да пек надирен яğмур яğар. Ама йюксек бьолгелери каплаян кар бахарда еридиğинде кенте олдукча фазла су гетирир. Гелиштирилмиш бир канал системи бу суларъ тарлалара, баğлара ве мейве фиданлъкларъна илетир бьойледже екили аланлар чок веримли олур. Нехирлер даğлардаки топраğъ да ашаğъя ташър, язън ортасънда сулар куруйунджа каналлар тамамен тоз ве топракла долу олур. Сулар тарлалара илетилебилсин дийе каналлардаки топрак темизленип кенарларда кюмелер халинде тутулур. Анджак сък сък есен шиддетли рюзгарлар тозу топраğъ хер тарафа даğътър; даğдан даха фазла топрак гелир ве йоллар иле тарлаларъ каплар. Тоз булутларъ гюнлердже гюнешин ьонюнюн капанмасъна неден олур. Рюзгар дурунджа бир тоз яğмуру башлар, бу базен он гюн кадар сюребилир. Бьолге инсанъ бу япмуру кум яğар яни “кум яğъйор” оларак адландърмактадър. Бу шекилде тюм кьойлер кума гьомюлюр.
Сонра хава текрар темизленир, гюнеш парлар ве хава чок гюзел олур. Кум яğар дьонеминде чок синирли олуп тартъшан ен ийи достлар биле юзерлериндеки аğърлъğъ атъп текрар баръшърлар. Анджак фъртънлар ве кум яğмурларъ бир ай кадар даха девам едебилир.
Кашгар’даки топрак чок веримлидир, ьозелликле де нехир къйъларъна якън оланлар йерлер. Бу тарлаларда памук, пиринч, буğдай, арпа, мъсър, юзюм ве диğер юрюнлер йетиштирилир. Ипекбьоджеğи йетиштириджилиğи де япълър.
Кашгарлъларън кулландъğъ дил аслънда Тюркче лехчелеринин анадилидир. Бу бьолгедеки Тюркченин сафлъğънъ бу кадар коруябилмесинин недени, юлкенин йюксек даğларла чеврили олмасъндан долайъ ябанджъ халкларла хич бир илишки курамамасъндан илери гелир. Кашгарджа язъсъ олан бир дил деğилди. Кашгарлълар аталаръндан не дуймушларса буну чоджукларъна ве торунларъна ьоğреттилер. Типик бир Кашгарлъ кендини йени бир шей ьоğренмекле хич йормаз, “хер шейи аталаръмъзън яптъğъ гиби япмак истийоруз” дейип чъкар ишин ичинден.
Инсанлар олдукча саде гийинирлер ве йерде пек таш олмадъğъндан съджак мевсимлерде ялън аяк долашърлар. Язън, кемерле туттурулмуш узун беяз бир гьомлек, алтънда пантолон, башъ ьортмек ичин исе кючюк бир шапка гийинилир.
Къшън генелликле кюрктен бир башлък, соğуктан корунмак ичин кенарларъ памуклу бир манто, чорап йерине де баджакларъ ьортен узун йюн безлер кулланълър. Бу йюз безлерин юзерине чизме вея мес гийилир белки бунларъ дери чорап оларак адландърмак даха доğру олур.
Сабахларъ чай ичерлер ама Аврупалъларън чай япъшъндан бираз фарклъ япарлар. Каймак, туз ве чай бирликте кайнатълър ве екмекле ичилир. Ьоğлен зенгин кишилер пилаф яни койун етинде кайнатълмъш пиринч йер. Бу йемек шьойле япълър: Иран койунларънън яğлъ, бюйюк куйрукларъндан алънъп бакър бир капта еритилен яğ бираз къздърълър. Сонра туз екленир ве бундан сонра да индже индже доğранмъш хавучлар, хашланмъш соğанлар, кючюк кючюк доğранмъш койун етийле бирликте тенджерейе екленир ве хавучлар иле соğанлар кайболана дек пиширилир. Бундан сонра пиринджи пиширмек ичин герекли миктарда су илаве едилир. Ет бираз пиштиктен сонра, пиринч екленир ве пиринчлер олана кадар тенджеренин капаğъ ачълмаз. Тенджередеки суйун битмесине аз бир сюре кала хала пишмекте олан пиринджин юзерине тат катмасъ ичин айва ве сафран конур ве бундан сонра късък атеште яръм саат кадар кенди бухарънда бъракълър. Артък сервис япълабилир. Масалар йере кадар узанан темиз, индже бир безле ьортюлюдюр. Евде яшаян херкес диккатли бир шекилде йъкандъктан сонра ьортюйе янашъп саğ еллерийле табаğа узанърлар. Бу генелликле темиз ве диккатли бир шекилде япълър. Доğу инсанъ йемек йемек ичин хич бир заман сол елини кулланмаз.
Йоксул кесимин ен гьозде йемеğи олдукча леззетли бир йемек олан суйукаштър. Ешит ьолчюлерде кесилмиш ет, доğранмъш хавучлар, безелйе, мерджимек ве бахаратлар чорба гиби пиширилир. Сонра беяз ундан бир хамур хазърланъп узун шеритлер халинде кесилир ве бу бир тюр шехрийейе бензейен хамур парчаджъкларъ чорбая екленир.
Сабах олдуğу гиби акшам да чай ичип янънда екмек йерлер. Екмек Ася’я ьозгю бир тарзда, алтъ дюз, йуварлак сомунлар халинде хазърланър.
Йемеğе башламадан ьондже аиледеки ен яшлъ еркек шюкредер. Кадънлар хемен хемен хер заман ялнъз йемек йер.
Кашгарлълар гюзел бир халктър ве Кафкасялъ халкларъ хатърлатър. Физиксел оларак индже, орта япълъдърлар. Еркеклерин сакалъ вардър ама сачларънън нередейсе хепсини казърлар. Ев ичерисинде чоğунлукла шапка гийерлер.
Евлер алчактър ве чоğунда ики катлъдър. Дуварлар фърънланмамъш туğладан япълър. Чатъ япъмънда исе дуварларън юзерине гениш диреклер йерлештирилир ве диреклерин юзеринде хасър серилир. Бунларън юзери саман ве топракла ьортюлюр. Евлерде пенджере йоктур анджак чатънън ортасънда гениш бир ачъклък вардър бьойледже ичерийе гюнеш гиребилир. Яğмур яğарса герчектен кьотю олур ама затен Кашгар’а пек надирен яğмур яğар. Орада калдъğъм беш сене бойунджа садедже ики кез яğмур яğмъштъ. Ачъкджасъ тек бир яğмурда икибин евин чьоктюğюню де гьордюм. Топрак чок туз ичердиğи ичин яğмур яğдъğънда дуварлар олаğанюстю хъзлъ бир шекилде даğълмактадър.
Оджак йоктур, садедже ачък бир йерде илкел тюрден шьоминелер булунур. Доğудаки тюм шехирлер гиби Кашгар сокакларъ да дар ве доламбачлъдър чюнкю евлер чок дюзенсиз бир шекилде инша едилмиштир. Херйерде сокакларъ темизлемекле мешгул вахши кьопеклер вардър. Хер йемектен калан чьоплер сокаğа атълър ве кьопеклер бу артъкларъ бир чърпъда мидейе индирир.
Пазар, камъшлар ве хасърларла ьортюлмюштюр. Хер кентте хафтада бир гюн Пазар курулур.
Кашгар шехри сурларла чеврилмиштир ве сурларън ьонюнде дерин бир хендек вардър. Шехир дуварларъ темелинде йеди, секиз метре калънлъктадър ве гидерек даралър. Сурлар йирмибеш метре узунлуктадър, шехрин дъшъндан бакан бири шехирдеки тек бир еви биле гьоремез. Сурлар туğла топраğъндан япълмъштър ве тепелерине де Чинли аскерлерин ньобет туттуğу бурчлар екленмиштир. Кашгар’ън юч бюйюк капъсъ вардър, хер биринде гюмрюк караколу булунур. Анджак гюмрюк садедже ич тиджарет ичин, кересте, мейве, вб. ичин гечерлидир ойса ябанджъ юрюнлер хич бир бедел ьодемеден ичери алънър. Капълардан икиси акшам йеди дживарънда капанър, бири исе саат она кадар ачък тутулур. Сабах олунджа капъларън ючю де алтъда ачълър.
Авджълък Кашгарлълар арасънда пек беğенилмез. Доğу инсанънън бир геленеğи олан силах ташъмайъ биле севмезлер. Сакин, баръшчъл бир халктър; еğер кавга едерлерсе еллерини бирер силах оларак кулланърлар. Дюнянън гери каланън айръ тутулмуш оларак йюзйълларджа яшамъшлардър бу йюзден кендилеринин гюнеш алтъндаки ен ийи халк олдуğуну дюшюнюрлер.
Конушкан бир халктър, сохбет етме баğъмлълъкларъ вардър. Хич бир газете олмамасъна раğмен, тюм шехир сабах олан бир олайъ акшама кадар дуярдъ. Шехре бир ябанджъ гелдиğинде нереде отурдуğу, гьорюнюмю, не тюр бир гийсиси олдуğу, нереден гелдиğи, ийи бири ми йокса кьотю бири ми олдуğу узун узун конушулур.
Сабах ве акшам херкес джамийе гидер, ибадеттен сонра джаминин авлусунда отуруп сохбет едилир. Сохбет етменин кейфи шюпхесиз чалъшмактан даха раğбет гьормектейди ама бир Аврупалъ кадар чалъшмаларъ герекмийорду чюнкю затен хер шей сон дередже уджузду.
Язън инсанлар бир шейлер йийип ичебиледжеклери, китап окуйуп шаркъ сьойлейебиледжеклери гюзел бахчелерде отурмактан хошланър. Бу неденле терджих едилен шиирлер Емир Шир Али Наваи’ден олурду. Чалънан енстрюманлар, диğер Доğу юлкелериндекилерден олдукча фарклъдър. Ьорнеğин Калон, дъштан бакълдъğънда Аврупа’даки сантуру хатърлатър ама сеси пияноя бензер. Сетар, он телли сантура бензер ама теллерден садедже бири яй иле чалънър, диğер теллер садедже тънлар. Кашгарлъларда айръджа бир тюр теф де вардър. Давул йерине кендилерине хас бир енстрюманларъ вардър: бу гениш бир съръğа баğланмъш демир зинджирлерден олушур. Сърък илери гери харекет еттирилир бьойледже зинджирлер бирбирине чарпъп санки бирилери алкъшлъйормуш гиби вея давул чалъйормуш гиби бир сес чъкарър.
Шарап юретими Кашгар’да ьонемли деğилдир. Хасталар иле зайъфлара илач ве ферахлатъджъ оларак верилен тек бир тюр шарап хазърланмактадър; бу шарап суйла берабер ичилир. Зевк ичин шарап ичмек Мюслюман юлкелеринин геленеклери арасънда йоктур.
Чин’де ве Хиндистан’даки кадар олмаса да афйон, шараптаки дурумун терсине бир зевк араджъ ве уйуштуруджу оларак кулланълмактадър. Бир диğер тюр уйуштуруджу исе наша 60 адъйла билинен биткиден елде едилир. Бу биткини япракларъ юзеринде гюзел ве тоза бензер танеджиклер булунур, биткийле бирликте бюйюр. Бунлар топланъп тютюнле каръштърълъп ичилир. Биткинин поленлери ъсънънджа ерир. Поленлер хава соğук олдуğунда таш кадар серттир ама ъсътълънджа хемен йумушар. Наша, инсанларъ ен серт шараптан биле даха фена уйуштурур. Бу биткинин ишленмиш тозларъ, Будист рахиплеринин ве Ламаларънън нашайъ зевкле тюкеттиклери Хиндистан’а йюклю миктарларда ихрач едилир.
Кашгарлъларън ен кутсалларъ, бу юлкеде шехит олан илк Ислам ваизлеридир. Мезарларъ гюзел бахчелер ичиндедир ве анътларла донатълмъштър. Ьолюм йълдьонюмлери ьозел бир бичимде анълър. Бу заманларда сайъсъз хаджъ групларъ мезарларъ зиярет едип йийип ичерек, шаркъ сьойлейип ойун ойнаярак кутламаларда булунур.

ОНИКИНДжИ БЬоЛЮМ

КАШГАР’ДАКИ ГЬоРЕВИН БАШЛАМАСЪ

Кашгар’а гелдиğимде Рус Консолос, секретери Дарвазлъ Мирза Фазъл Бейден бени хем сьозде хем ейлемде дестеклемесини истеди. О исе бана шехирле илгили бир сюрю коркунч шей анлатъп шехрин дъшънда бир йерде яшамамъ тавсийе етти.


“Бак” деди, “бурада Педер Хендриджкс адънда бир Католик мюждеджи вар, кендиси бурая алтъ йъл ьондже Полонялъ Адам Ъгнатоджих иле бирликте гелди.61 Шехирде яшамайъ гьозе аламъйорлар чюнкю чок техликели.”

Она коркмадъğъмъ ве инсанларла танъшабилмек ичин шехирде яшамам геректиğини сьойледим. Еğер бени булундуğум йерден коварларса анджак о заман шехрин дъшъна ташънаджаğъмъ ифаде еттим.

“Бени анламъйорсун” деди, “Кашгарлълар, араларънда Аврупалъ къяфетлерле гезен инсанларъ гьормейе алъшкън деğиллер”

“Еğер себеп буйса, онлар гиби гийинебилирим.”



“Белки ише ярар” деди, “сана Кашгарлъларън гийсилеринден булмая чалъшаджаğъм.” Булду сонра да бени шехре гьотюрдю. Уратеба Кервансарайънда беним ичин бир ода кираладъ ве ондан бир ярдъмджъ риджа еттиğимде кузени Ьомер Акхунд’у гетирди.
Калдъğъм кервансарайън ашаğъ йукаръ елли одасъ вардъ, бурада чоğунлукла Хинтлилер калърдъ. Одалар бир авлу ичерисиндейди ве капъларъ бирбирине бакардъ. Авлудаки ачъклъктан одалара ъшък гелирди. Капъларън ьонюнде юч дьорт метре генишлиğинде бир коридор вардъ, бурая атлар баğланърдъ. Авлу ортая доğру гидерек чукурлашърдъ, девелерин дурдуğу йер бурасъйдъ.
Къса бир сюре сонра Кашгарлълар бени гьормейе гелди; бени ханги рюзгарън орая аттъğънъ билмек истийорлардъ. Ьонджелери онларън диллерини анламак чок зор олду ама Кашгарджа, анадилим олан Османлъ Тюркчесине якън олдуğундан долайъ къса сюреде ьоğрендим.
Семеркант’тан ики бюйюк сандък долусу Чиндже, Арапча, Фарсча Кутсал Китап гетирип одама йерлештирмиштим. Кашгарлълара бу китапларън, Кур’ан’ън Танръ есини дедиğи кутсал китаплар олан Ески Ахит ве Йени Ахит чевирилери олдуğуну сьойледим. Нийетим орада бир сюре калъп Танръ’нън ьонюме кояджаğъ иши герчеклештирмекти. Анджак Рус Консолос Петровскй, онларъ аталарънън инанджъндан дьондюрмейе гелдиğими ве танънмамак ичин онлар гиби гийиндиğими сьойлемишти. Артък Кашгарлълар, бени инанчларънън бир дюшманъ оларак гьорюйор ве Мирза Фазъл Бей’ин бенимле илгили яйдъğъ чиркин сьойлентилере инанъйорду. Аданмъш бир Хъристиян гьормемишлерди чюнкю танъшма оланаğъ булдукларъ Аврупалълар яшамларъ иле онларада хич де ийи бир етки бъракмамъшлардъ. Ьонджелери генч хизметкаръм чок тедиргинди чюнкю Мирза Фазъл Бей ону уярмъш, аğачлара ве нехирлере тапънан бир путперест олдуğуму сьойлемишти. Бенимле берабер йемек йемек истемийорду, онунла конушмая чалъштъğъмда исе бана гювенмедиğини фаркедип даха фазла юстелемедим.
Католик мюждеджи Педер Хендриджкс, кервансарайда ийи бир дурумда олдуğуму гьорюндже каршъ одалардан бирини кираладъ. Ярдъмджъсъ Адам исе Рус консолослуğуна якън даирелерин биринде калмая девам етти.
Хизметлим алтъ ай беним янъмда калдъктан ве хер гюн дин алимлерийле Ислам ве Хъристиянлък хаккънда яптъğъм сохбетлери динледиктен сонра бир гюн шьойле деди: “сенинле илгили сьойлененлерин хич биринин доğру олмадъğънъ шимди анлъйорум. Алтъ айдър насъл яшадъğънъ гьорюйорум, Танръ’нън кутсаллъğъ ве паклъğъ иле илгили сьойледиклерини динлийорум. Сенин инанджънъ тюм калбимле беğенийорум. Лютфен китабъндан оку бана, орада язълмъш оланларъ анлаябилейим.”
Она Османлъ алфабесини язъп окума язма ьоğренмеси геректиğини сьойледим. Ама кендисине пек гювенмийорду чюнкю кючюккен алгълама соруну яшамъштъ. Ьондже Мюслюман окулундан ковулмуш сонра Чин окулуна гитме денемеси де башаръсъзлъкла сонучланмъштъ. Кутсал Китап’ъ она окумамъ сонра да окудукларъмъ терджюме етмеми истийорду чюнкю хенюз Кутсал Китап’ън Кашгарджа чевириси йокту. Бьойледже хер гюн она Йени Ахит’тен бир кач бьолюм окуйордум. Кендисине дюн окудукларъмън ичериğини текрарлаябилмесине шашъръп калъйордум; ен сонунда окумайъ ьоğренди.
Бу арада Китабъ Мукаддес Ширкетинде Бай Моррисон адънда бир сорумлу гелди, кендиси илерлейен йълларда Китабъ Мукаддес Ширкетинин Алманя директьорю оладжактъ. Бана, кенди ширкети адъна Йени Ахит’и Кашгар дилине чевирме гьоревини верди; денеме оларак Даğдаки Вааз иле башлаяджактък.
Кендисийле берабер Хагоп Арушанян адънда бир Инджил даğътъмджъсъ вардъ, Кафкасялъ олан бу адам Раб’бе аданмъш деğерли бир кишийди. Тифлис’теки евинде ьонджеден калмъштъм ве онунла берабер Хъристиян топлулуğундан бесленмиштим. Ерменидже Кутсал Китап окуйуп бирбиримиз ичин дуа еттик. Айрълдъктан сонра хизметлим онунла берабер дуа етмеми истеди.
Ян одайъ да кираламъштъм. Хер сабах даха гюнеш доğмадан хизметлим гелир одамъ темизлер ве бакър Кашгар чайданлъğънъ атеше коярдъ. Сонра бирликте кахвалтъ япардък. Одада бир шьомине вардъ. Бен атешин бир тарфънда отурурдум, о исе гарип бир геленеğи уярънджа атешин диğер тарафънда отурурду. Сонра берабер дуа едердик. Раб’бин Дуасъ’нъ онун ичин Кашгар дилине чевирмиштим, хер сабах бу дуайъ едерди. Сонра орадаки херкесин яптъğъ гиби одамъзън капъсънъ ачък тутардък; она Кутсал Китап окурдум. Яратълъш китабъндан башладъм ве бир йълда тюм Кутсал Китап’ъ битирдик. Буну япмактаки амаджъм вааз вермек деğилди садедже язъланларъ она басит сьозджюклерле ачъкламактъ. Хер бьолюмюн сонунда, окудукларъмъзъ кенди сьозджюклерийле ифаде етмесини истердим. Еğер анламъшса девам едердим; анламамъшса анлаяна кадар текрарлардъм. Ертеси сабах текрар сорардъм ве хер Пазар исе тюм бир хафта окудукларъмъзъ текрар етмесини истердим. Берабер окуркен бизи гьормейе геленлер олурду, онларънда янънда да окумайъ сюрдюрюрдюм. Ьозелликле Пазар гюнлери бир чок зияретчим олурду чюнкю бютюн гюн евде оладжаğъмъ билирлерди ве хер заман онлара Кутсал Китап’тан бир шейлер окурдум.
Танръ бана Кашгарлълар арасъндан бир чок дост верди. Онлардан бири, Якуп Бей’ин ески хизметлиси олан, шимдилерде куйумджу усталъğъ япан яшлъ ве еğитимли бир адамдъ. Бир диğери генч бир тюджджардъ. Базъ Кашгар бейлери 62 хатта Чинли валинин терджюманъ олан бир Манчу биле хер гюн гелип бени зиярет едерди. Доğуда инсанларън заманъ чоктур чюнкю хаят пахалъ деğилдир ве инсанларън ихтиячларъ аздър. Бу йюзден сабах, ьоğле базен бютюн гюн янъмда калърлардъ. Еğер ьоğледен сонра гитмек истерлерсе калмаларънъ риджа едердим ве йийеджеğими онларла пайлашърдъм. Еğер йийеджеğимиз йетерли деğилсе бираз даха екмек алърдък чюнкю екмек уджуздур ве леззетлидир, сонра екмекле берабер чай ичердик, чай да уджуздур ве гюзелдир; шекерсиз ичилир. Елли пфенниг иле (ен фазла бир [Алман] маркъ едер) калабалък бир мисафир грубуну дойурабилирдим ве сохбетимизи бьолмек зорунда калмаздък.
Бу арада Йени Ахит’и терджюме етмейе башламъштъм. Даха Бай Моррисон бу ишле бени гьоревлендирмеден ьондже Йени Ахит’и чевирмек истемиштим ве бу конуда чешитли инсанларла илетишим курмая, хаятън хер аланъндан инсанларла конушмая, онларън кулландъкларъ уйгун сьойлейиш шекиллерини ьоğренмейе чалъшъйордум. Сонуч оларак Кашгарджанън ики лехчеси олдуğуну гьордюм; бири йерли Кашгарлълар тарафъндан, диğери исе Андиджан (Батъ Тюркистан)’дан гьоч етмиш Мюслюманлар тарафънда конушулуйорду. Ачъкджасъ икинджи лехче хор гьорюлюйорду чюнкю кулаğа чок каба гелийорду ве бу лехчеде кибар ифаделер булунмамактайдъ. Ьорнеğин, Кашгарлълар кимсейе “сен”63 дийе хитап етмез бунун йерине ючюнджю чоğул шахъс замирини кулланърлар. Андиджанджада исе икинджи текил шахъс замири иле хитап едилир. Онлардан дуябиледжеğиниз ен кибар хитап шекли икинджи чоğул шахъстър, Кашгарлълар бу замири садедже бир груп инсана хитап етмек ичин кулланър. Бу геленеклери йерине гетирмейе, ьорнеğин бир Аврупалъдан даха чок ьонем верирлер. Кашгарлъларда Тюрклерден даха фазла бир улус билинджи вардър, Тюрклери бир арада тутан тек баğ Исламдър. Кашгар Тюркчесинин терсине, Андиджан (Ьозбек) Тюркчесинде юнлю сес уйуму йоктур бу йюзден де кулаğа каба гелир. Ьорнеğин, Кашгарджа кетген (‘ьолмюш’) ве алган (‘алъндъ’) Андиджанджа кетган ве алген олур. Анджак ики лехченин де ески китапларъ герчек Кашгарджа иле язълмъштър; бу да Андиджан дилинин сафлъğънъ кайбеттиğине канъттър.
Сонуч оларак Кашгарлълар ики оймаğа айрълмъштър, Акдаğлък (‘Ак даğлъ халк’) ве Карадаğлък (‘кара даğлъ халкъ’), ики оймак арасъндаки дил фаркъ аз олмасъна раğмен бунлардан ьонджеки олан даха ийи бир лехчейе сахиптир. Чевири конусуна гелиндже, садедже Акдаğлък лехчесини кулланмам ьонерилди. Илк хизметлим Ьомер Акхунд да бу оймаğа баğлъйдъ, сонраки хизметлим Хашим, Карадаğлъктъ.
Айръджа бу дилле уğрашъмън янънда бир чок китап окумактайдъм; бунлар орада бурада инсанларън евлеринден единдиğим ел язмаларъйдъ чюнкю Кашгар’да хич бир китапеви булунмамактайдъ.
Тюм бу хазърлъклара раğмен чевири ишини Кашгарлъларън да ярдъмъйла япмайъ герекли гьордюм. Кендиси бир Тюркче ьоğретмени олан Кашгарлъ танънмъш узман Максун Акхунд’ун ен ийи ьоğренджиси Мирза Абдул-Керим Акхунд’дан йетенекли бир катип булдум. Ьоğледен сонра Даотаи’нин чевирмени Фусханг Далой’у гьормейе гидердим, онунла чок ийи аркадаш олмуштук; еğер о бана гелмезсе бен она зияретине гидийордум. Заманънъ Беледийе бинасъндаки бюросунда, Кашгар бейлери иле де гечирмеси алъшълмъш бир дурумду. Орая хер гиттиğимде достча каршъланъйордум ве кейифли гьорюшмелерде булунуйордум. Чевирими орадакилере окудум ве олабиледжек хаталаръ дюзелтмелерини истедим. Акшамлейин чевирими хер шейийле анлайъп анламадъğънъ гьормек юзере Ьомер Акхунд’а окудум, чюнкю Ьомер окума язма билмийорду. Якуп Бей’ин ески хизметлилеринден олан яшлъ дин алими Нияз Акхунд, ючюнджю гьозден гечирен киши олду. Не заман бир дюзелтме тавсийесинде булунулса буну Мирза Абдул Керим иле тартъшърдъм. Достларъмън хич билмедиğи базъ текник теримлери санаткарлардан, чифтчилерден ве диğер инсанлардан ьоğрендим.
Чевириме ен бюйюк ярдъмджъ кайнаклардан бири Фарсчадан Кашгарджая япълмъш чок деğерли терджюмерлерди, ьорнеğин Анwар-и-Сухайли ве Джхартак.
Даха ьондже де сьойледиğим гиби чевири иши араджълъğъйла Фусханг Далой иле чок достча бир илишким олду. Не язък ки къса бир сюре сонра чок фазла алкол алдъğънъ фаркеттим, мемлекети олан Манчуря’да сахип олмадъğъ ама Аврупалълардан единдиğи бир алъшканлъктъ. Чоğунлукла талиматларъ Даотаи’ден Рус Консолоса вея Бай Маджартней’е улаштърмак зорундайдъ, онлар да алколлю ичкилерле ону онурландърърлардъ. О да ичмек зорунда калърдъ. Бьойледже алколе дюшкюнлюğю гидерек арттъ. Бир кересинде онунла бу кону хаккънда конуштум, бу тюр алъшканлъкларън саğлъğъ юзеринде ьозелликле де бейнинде яратаджаğъ зарарлъ еткилер хаккънда уярдъм. Анджак о “Аврупалъларън да чок ички тюкеттиğини гьорюйорум ве анлайъшларъ хала ачък. Онларъ такип едеджеğим” деди. Ону туттуğу йолун янлъш олдуğуна икна етмек чок зорду.
Йълбашънда Бай Маджартней’и зиярете гиттиğимде, Фусханг Далой да орадайдъ. Маджартней’ин Хинт катиби Мунсхи Ахмед едДин “евсахиплиğи япмактайдъ”. Ички ичмедиğими билийорлардъ бу йюзден бана хич сунмадълар. Анджак Манчурялънън елинде бир чай бардаğъ ичинде бренди вардъ. Ички шишесинден анладъğъм кадаръйла серт бир ичкийди ве Фусханг’ъ уярдъм, “диккат ет; бу сърадан бир ички деğил” дедим.
“Бу ичкийи билийорум” деди, анджак ертеси гюн ону зиярет еттиğимде хастайдъ ве гьозлери къзармъш, шишмишти. Аджъсънъ диле гетиререк “Хаклъйдън” деди, “ички беним ичин ийи деğилди. Ийилешиндже сенин ьоğюдюню динлейип аğзъма бир дамла ички сюрмейеджеğим.”
Ондьорт гюн сонра ийилешти, хер гюн олдуğу гиби янъна гиттим. Садедже чевири ичин бу кадар сък гелдиğим дюшюнюлмесин дийе яптъğъм чевирилери джебимде ташърдъм ве уйгун бир ортам олана кадар да чъкартмаздъм. Базъ заманлар бошуна бекледиğим де олду. Фусханг’ън ийи китапларъ вардъ, ара съра китапларъндан окурду ве истеğим юзерине бана чевирирди. Бир гюн ахлак юзерине бир дизи ьоğретиден окуду, язар Чин Импаратору Шунг-чи иди. Къса бир есерди ама ичинде чок ийи кураллар вардъ. Инджил’ин ахлакъна късмен уйгун дюшмектейди.
Китаптаки базъ късъмлар вар ки онларъ сизинле пайлашмалъйъм:
“Ким ийи оланъ япарса ве ийилик топларса, евинде артан ьолчюде берекет ве севинч булур. Ким кьотю оланъ япарса ве кьотюлюк топларса, евинде артан ьолчюде съкънтъ ве кедер булур. Гьоклерин пешин хюкюмле сонучландърдъğъ хич бир шей йоктур. Ким ийи оланъ япарса, йюз кат ийиликле ьодюллендирилир; ким кьотю оланъ япарса йюз катъйла джезаландърълър. – Ахлаки оларак саф бир яшам вея кьотю бир яшам инсана сеси ве гьолгеси кадар баğлъдър. – Еğер киши ийи оланъ япмакла ен йюксек мертебейе улашамъйорса, хич кимсенин ийи бир юне кавушмасъ мюмкюн деğилдир. Кьотюлюк ьолчюсю там оларак долмадан киши кайболмуш сайълмаз. Ахмаклар, ‘биразджък ийилик хич бир ише ярамаз’ дейип хич ийилик япмаз ве ‘биразджък кьотюлюк хич бир зарар вермез’ дейип кьотюлюк япар. Кьотюлюğюн артмасънън недени будур ве гидерек арттъкча бир гюн хич бир шей япъламаз хале геледжек. ‘Биразджък ийилик япманън не файдасъ олабилир?’ дейип она сайгъсъзлък етме. Хич кимсе о биразджък ийилиğи япмадъğъ сюредже мюкеммелиğе еришемез. ‘Биразджък кьотюлюк гюнах деğилдир’ деме. Биразджък кьотюлюк бирике бирике башъна фелакет гетирир. – Ийи ейлемлерин хич бири бюйюк деğилдир; кьотю ейлемлерин де хич бири кючюк деğилдир. – Ийилиğи хер гьордюğюнде сусуз бир адам гиби олмалъсън; кьотюлюğю хер дуйдуğунда да саğър бир адам гиби. Ийилиğи гьордюğюнде сенден гелдиğини дюшюн; кьотюлюğю гьордюğюнде вюджудуна гирмиш бир хасталък олдуğуну дюшюн.
“Киши уйгун бир шекилде яшарса, яни кендисини юстюн гьормез, кимсейи кандърмазса, ийи ейлемлерде булунур, херкесе мерхамет едерсе, яшама шеклини джиддийетле деğиштирир, кендисини садакатле, мерхаметле ве сайгъйла донатърса, яшлълара сайгъ гьостерирсе, генджин хатърънъ сорарса, не хайвана не де биткийе зарар вермезсе, инсанларън ийи ейлемлерийле севинир, ихтиячта олана ярдъм едерсе, чок дертли оланларъ куртарърса, башкаларънън талихине ен аз кендисине олмуш гиби севинир, башкаларънън талихсизлиğине ен аз кендисине олмуш гиби юзюлюрсе, инсанларън хаталаръндан бахсетмезсе, кенди билгисини ьовмезсе, башъна геленлерле илгили шикайет етмезсе, йюксек бир конумдайкен кибирленмезсе, яптъğъ ийилиğе каршълък беклемезсе, кендисине верилен бир армаğанъ гери чевирмезсе; она ийи адам денир.
Фусханг’а, беним Кутсал Китап’ъ чевирдиğим гиби бу деğерли сьозлери неден Кашгар дилине чевирмедиğини сордум. Амаджъм онун дюшюнджелерини юстюн дюшенджелере йьонелтмек ве ону алколюн вердиğи хаздан куртармактъ. Ялнъз япамаяджаğънъ ама еğер бен ярдъм едерсем хазър олдуğуну ве япмак истедиğини сьойледи. Аслънда язмак ичин герекли олан сервете сахипти ама Тюркче окумайъ билмийорду. Она ярдъм едеджеğиме сьоз вердим. Бьойледже китап терджюме едилди, о да ичкийи унутабилди. Иш тамамен биттиğинде язъя дьокеджек бирини арамая койулдук. Там о сърада Хиндистан’да литографя еğитими алмъш олан Кашгарлъ Нур Хаджим мемлекетини йени бир санатла танъштърмак юзере гери дьонмюштю. Бьойледже ахлак юзерине дерслер верен Манчу-Чин ьоğретиси, Мирза Абдул-Керим Акхунд’ун ел язмасъна гьоре Кашгарджа язълмъш илк китап олду.64 Хич мюреккеп олмадъğъндан долайъ, девлет хер евдеки яğ ламбаларънън юзеринден курум топланарак Нур Хаджим’е улаштърълмасъ емрини чъкардъ.

Чевири араджълъğъйла Нур Хаджим иле танъштъм ве ярдъмджъм Мирза Абд-юл-Керим, Фусханг Далой иле достлук курду ьойле ки бу достлуктан бир Мюслюман ве Чин язън есери ортая чъктъ.





Сподели с приятели:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   16




©obuch.info 2024
отнасят до администрацията

    Начална страница