Яхя аветаранян’ън йашам ьойкюсю яхя Аветаранян тарафъндан язълан Гешихте айнес Мохамеданерс дер Крист вурде



страница9/16
Дата02.04.2017
Размер3.3 Mb.
#18321
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   16
ОНЙЕДИНДжИ БЬоЛЮМ

КАШГАР’ДАКИ СОН ГЮНЛЕРИМ

Ярканд’даки бинайъ битирип Кашгар’а дьондюğюмде мемлекете дьонме хазърлъкларъна башладъм аслънда мемлекете гечен сене гитмек истийордум. Хьогберг’е беним ичин Доктор Екман’дан изин истемесини сьойледим чюнкю о заманда Аврупа иле бир баğъм йокту. Анджак карар кендисине баğлъ олдуğу ичин мектуп язманън герекли олмадъğънъ сьойледи. Факат она калърса сеяхат япмамамъ терджих етмектейди чюнкю бунун ичин пара йокту. Еğер гитмекте ъсрар едерсем мюждейи яйма грубундан истифа етмем герекеджекти. Бир гюн кадар не япмам геректиğини дюшюндюктен сонра, “тамам” дедим, “истифа едеджеğим.” Буна янът оларак бир каğъда бир кач сатър яздъ, яздъкларънън ичериğи Хьогберг’ин бени истифа етмейе зорламамъш олмасъ ама садедже кенди истеğимле айрълмакта олдуğум иле илгилийди. Имза атмак зорундайдъм. Сонра Кашгар’а Тифлис’тен гелдиğимден, Тифлис’е йолджулук япмам ичин белирленмиш миктар олан йюз рублейи истедим.


Ертеси гюн йолджулук хазърлъкларъ ичин герекен парайъ алмак юзерейкен Хьогберг’ин де йола чъкма хазърлъкларъ яптъğънъ гьордюм. Исвеч’е гидийорду. Сонуч оларак беним ичин хич пара бъракмамъштъ. Анджак Исвеч’тен гьондереджеğине сьоз верди. Бир кач гюн даха беклейип яптъğъм чевирийи де бераберинде гьотюрмесини истедим чюнкю бир кез даха контрол едилмеси герекийорду. Анджак чевири ичин даха фазла беклейемейеджеğини сьойледи. Бьойледже ондан ьондже йола чъктъм, хер акшам конакламак ичин дурдуğу йерде ондан садедже бир кач саат ьондже гечмиш олуйордум ве чевирими дюзелтмектейдим. Юч гюнлюк йолджулуğумда дюзелтмейи битирдим. Юч Мюжде китабънъ – Матта’нън Мюждеси ьонджеден гьондерилмишти – Китабъ Мукаддес Ширкетине вермек юзере алдъ.
Бу кадар йолу Хьогберг’е рефакат едерек гечирдиктен сонра Кашгар’а дьондюм. О дьонемде садедже он рубле иле гечинийордум. Таби ки бу кадар аз бир миктар пара иле яшамъмъ сюрдюремездим ве Хинтли тюджджарлардан борч алмая меджбур калдъм. Бу арада Исвеч’тен пара гелене кадар Йени Ахит чевирисини сюрдюрмейе девам еттим.
Юч ай сонра Хьогберг йолджулук парамъ гьондерди. Айръджа ешине бир мектуп язъп Хинтли тюджджарлара олан борджуму гьондермеси ве артък бана башка борч пара вермемелери конусунда онларъ уярмасънъ сьойлемектейди чюнкю артък беним адъма бир пара гьондерилмейеджекти. Анджак тюджджарлар парайъ кабул етмейип Хьогберг’ин ешинин кендилерине борчлу олмадъğънъ ифаде еттилер. Дахасъ хенюз Хьогберг ве еши Кашгар’а гелмеден ьондже бени танъйорлардъ.81 Ве бир йерден херханги бир пара беклемем конусунда Хьогберг’ин ешинин бир шей билмесине герек олмадъğънъ сьойледилер. Хьогберг’ин ешинин не олурса олсун парайъ ьодейип ьодейемемем конусунда кайгъланмамасъ геректиğини белирттилер. Сонрадан бана гелип ихтияч дуйдуğум кадар борч пара алабиледжеğими билдирдилер.
Бьойледже парам вардъ ама борчларъмъ ьодедиктен сонра о кадар аз бир миктар калдъ ки йолджулуğа чъкабиледжек дурумда деğилдим. Анджак чевири юджретими беклийордум. Бир гюн сакинликте чалъшмак юзере Кашгар’дан бир кьойе гидеркен атъм бир Чинлинин ат арабасъндан юрктю. Аттан дюшюп саğ баджаğъмъ кърдъм. Бир седйе иле Кашгар’а гетирилдим. Аджъларъм чокту; айръджа кърълан йер шишмишти. Ертеси гюн Педер Хендриджкс ве Хинтли Ингилиз хеким Доктор Джхрагадин гелди. Баджаğъмъ муайене еттиктен сонра, еğер баджаğъм кесилмезсе ийилешмемин мюмкюн олмаяджаğънъ сьойледилер. Бу сонуджу кабулленемедиğимден долайъ Рус аскерлери ичин Кашгар’да яшаян Рус хекими чаğърттъм. Баджаğъмъ муайене етти ама Ингилиз хеким баджаğъмън кесилмесине карар вермиш олдуğундан долайъ кесин хич бир шей сьойлемеди.
Даха сонра она Кашгар’да сунгак-чъ, (яни ишин еğитимини алмамъш олмасъна раğмен къръкларла илгили пратик билгийе сахип киши) олуп олмадъğънъ сордум. 95 яшънда бир дин алими гетирдилер, бу адам узак бир йерде отурмасъна раğмен хер юч гюнде бир бана гелмейе башладъ. Диккатли бир инджелемеден сонра баджаğъмън садедже кърък олмадъğънъ айнъ заманда калча еклеминден де чъктъğънъ сьойледи. Еğер чъкъğъ башаръйла тедави едебилирсе гериси о кадар бюйюк бир сорун олмаяджактъ чюнкю кърък о кадар техликели бир дурумда деğилди. Бир кач ай сюреджеğи доğруйду ама баджаğъм ийилешеджекти. сунгак-чъ ики адамън да ярдъмъйла чъкък баджаğъмъ калча еклемиме сокту, бу тедави сърасънда джанъм чок яндъ. Сонра йирми йумурта алъп йумурта саръларъ иле беязларънъ айръ айръ капларда топладъ. Сонра йумурта саръсъна батърдъğъ беш метре бойундаки кетен бези баджаğъма ве йумурта беязъна батърдъğъ икинджи бир бези де илкинин юстюне сардъ. Сонра ики индже тахта парчасънъ бир тел ярдъмъйла баджаğъма баğладъ. Бир кач гюн хич отурмаяйъм дийе бени баğладъ, садедже ятъйордум. Хер юч гюнде бир баğладъğъ тели даха да съкълаштъръйорду ве хер ики хафтада бир саргъ безлерини деğиштирийорду. Садедже беяз екмек йийип сют ичмеми сьойлемишти. Ики хафта сонра отурмая, ики ай сонра да колтук деğнеклери ярдъмъйла йюрюмейе башламъштъм. Саğлъğъма там оларак дьорт ай сонра кавуштум.
Кашгар’даки Аврупалълар тедавим ичин яшлъ бир Тюрке башвурдуğуму дуйунджа шашърмъштъ. Аврупа’да калмъш бири оларак Аврупа’лъ хекимлерин бу аджемилерден даха чок шей анладъğънъ билмемемин тухаф олдуğуну конушмушлардъ араларънда. Бу аджеми тедавилер хич бир ише ярамаздъ; баджаğъмъ кесмезлерсе диğер баджаğъм да кьотюлеширди. Бени икна етмек ичин, Хиндистан’дан гелип Ст Петерсбург’а гиден Книаз Галитзин адъндаки бир Рус пашасънъ анлаттълар. О да баджаğънъ кърмъштъ. Еğер ону ийилештирмек мюмкюн олсайдъ бени де ийилештиребилирлерди, бир чареси олса кесинликле япълърдъ. Анджак паша артък колтук деğнеклерийле йюрюйорду. Бунларъ яшлъ докторума анлатънджа бана, “сана яръм пашайъ – Книаз Галитзин’е Кашгар’да бу исим верилмишти – гьостеремем ама баджакларъ сенден даха кьотю бичимде кърълмъш олан ве шу анда сапасаğлам йюрюйен бир сюрю адам гьостеребилирим” деди. “Сен де ескиси гиби сапасаğлам оладжаксън ве топалламаяджаксън биле.” Бу тедави каршълъğънда отуз [Алман] марк деğеринде олан ески палтоларъмдан бирини алдъ ве бунун ичин чок миннеттардъ.
Айръджа бу айларда чевирим юзеринде чалъшмая девам еттим. Терджюмелерими дюзелттиктен сонра Мюслюманлара окуйуп йениден гьозден гечирдим. Ен сонуунда чевирими тамамладъктан сонра 1897’де Кашгар’дан айрълдъм. Бу замана кадар чевирим ичин ьонгьорюлен юч йюз рублейи хала алмамъштъм. Бу съраларда дьонен Хьогберг, Павлус’ун Ромалълар Мектубу чевириси аларак бени йюз рублейле башъндан савуштурду. Бу кадар пара йолджулуğум ичин йетерли олмадъğъндан долайъ Хинтли тюджджарлардан борч алмак зорунда калдъм, онлара даха сонра Бакю’ден борджуму гьондердим.

ОНСЕКИЗИНДжИ БЬоЛЮМ

ЙОЛ ТЕДжРЮБЕЛЕРИ

Доğу Тюркистан’дан Батъ Тюркистан’а сеяхат едеджексениз ен ийи заман къштър. Ачъкджасъ бираз соğук олур ама калън гийинерек соğуктан корунабилирсиниз. Анджак илкбахарда вея язън сеяхат етмек шиддетли саğанаклардан ве сък сък гьорюлен чъğ дюшмелеринден долайъ чок техликелидир. Керванлар хич бир енгелле каршълашмадан Ош’а докуз гюнде вармаларъна раğмен, хем бизе хем де хайванларъмъза ондьорт гюн йетеджек кадар ерзаğъмъз вардъ. Бешинджи гюнде Рус сънъръндаки Иркештам’а вардък, аслънда даğларън ямачларънън башладъğъ йер бурасъйдъ. Яğмур яğъйорду ве хава фъртъналъйдъ. Ики гюн беклемек зорунда калдъğъмъз ичин Рус йеткилилер бени незакетле каршъладъ.


Даğдаки гечиттен сонра бир Къргъз кьойю олан Сонининки’йе гелдик. Ош’а ондьорт гюнде улашамаяджаğъмъз ичин базъ инсанлар бурадан бир шейлер алмак истеди ама Къргъзларън екмеğи йокту ве тек башъна сют соğуğа даянмамъз ичин пек файдалъ олмаяджактъ. Ен сонунда бир кило кадар ичяğъ булабилмейи башардък. Еритип пиринчле каръштърънджа ики гюн бойунджа буну йедик ве йине де калдъ. Ат арабасъйла юч гюнде Ош’тан икийюз бин кишилик бир нюфусу олан Коканд’а гиттим. Семерканд йолджулуğуму мюмкюн олдуğунджа аз бир парая япмак истедиğим ичин орада бир кач гюнлюğюне Ермени бир тюджджарън евинде калдъм.
Там бу дьонемде бир чок Мюслюман хаджъ олмак юзере Мекке’йе гидийорду. Бир хаджъ ве онун оğлу иле бирликте яптъğъм йеди гюнлюк Семерканд’ йолджулуğунда алтъ рубле харджамъштъм. Йол аркадашъм Маргеланлъ гарип бир адамдъ. Илк гедже конакламак ичин дурдуğумуз йерде хаджъларла бирликте кервансарая гиттим. Анджак йол аркадашъм арабада калъп зикир (яни Аллах сьозджюğюню сюрекли оларак карактеристик сьойленишийле баğърма) яптъ. Буну, йолджулук япан диğер кишилерин диккатини чекерек кендисиндеки аданмайъ гьоренлерин она йийеджек гьондермеси ичин япъйорду.
Ючюнджю гюн базъ конулар юзеринде конушмая башладък. Сохбети башлатан бендим чюнкю баба оğул арасънън ачък олдуğуну фаркетмиштим. Баба, Маргелан’да кутсал бир меканън сорумлусу олдуğуну, кендисине исхан (‘дини ьондер’) дендиğини сьойледи. Йъллардър Мекке’йе гитмек истемишти. Анджак талихсизликлер йюзюнден хадж гезисини герчеклештиремемишти. Шимди исе евини сатъп каръсънъ бошамъш ве сеяхати ичин герекли шейлери бирарая гетирмишти. Оğлуну да янъна алмъштъ. Гери дьонмектенсе кутсал мемлекетте ьолмейи терджих едийорлардъ. Танръ’нън бу йолджулуğу онун ичин ийи бир сонучла битиребиледжеğини сьойлейип мемлекетте кач чоджуğуну бърактъğънъ сордум. Беш яшънда бир къзъ, секиз яшънда бир къзъ ве генч бир оğлу олдуğуну сьойледи. Буна хич бир янът вермедиğими ама дюшюнджейе далдъğъмъ гьорюндже фикрими сорду.
Она шьойле дедим: “сенин ясана гьоре доğру оланъ япмадън. Ислам’ън беш шартъ вардър: оруч, дуа, иман икраръ, хадж ве зекат. Илк ючю херкес ичиндир, сон икиси исе садедже зенгинлер ичиндир. Ама сен зенгин олмадъğън ичин хаджджа гитмене герек йок. Евини де саттъğън ичин ешин юч кючюк чоджукла не япаджак шимди?”
Серт бит тавърла, “Каръмъ бошадъм” деди, “башка бир евлилик япабилир.”

“Ийи де чоджуклар не япаджак? Карън башка бирисийле евлендиğи заман чоджукларънъ да аламаяджак ки. Нерейе бъраксън чоджукларъ?”

“Аллах керимдир” (‘Танръ лютуфкардър’) деди.

Сонра “ама Аджъмасъ Чок Олан Танръ, мерхаметли олмаянларъ севмез” дедим, “бу соğук къш гюню карънън ве чоджукларънън екмеğини ве барънаğънъ алъп залим, сойгунджу Араплара верийорсун. Бьойле япмакла Танръ’йъ хошнут еттиğини ми санъйорсун? Йолуну ийи белирле де виджданън сени яргъламасън.”


Семерканд’а кадар яптъкларъйла илгили ону шефкатле уярдъм. Ен сонунда она, “Сенин ичин хадж ешинин ве чоджукларънън олдуğу йер олмалъ, Танръ’йъ бу хошнут едер” дедим. Сонуч оларак бана тешеккюр етти, дьонмейе ве еши иле чоджукларънъ текрар йувасънда топламая карар вермишти. Гьозлеринде яшларла ведалашарак Тюркистан’а текрар йолум дюшерсе ону гьормеми истеди; бенден чок шей ьоğренмишти.
Сино-Рус сънърънда аскерлер, Семерканд’а гьотюрмем ичин бир мектуп вермишлерди. Сабах еркенден шехрин Рус кесимине аит бьолгейе гитмек юзерейкен бир пристав дурдурду бени. Бана бакъп, “Вй Евреи!” (‘сен бир Яхудисин’) деди.

“Хайър” дедим, “Бен Яхуди деğилим!”

“Сен бир Яхудисин” деди, “Нереден гелийорсун? Пасапортун нереде?”

“Хъристиян олдуğуму, пасапортумун да ешяларъмла бирликте кервансарайда олдуğуну сьойледим. Гелип бакабилирди ама кервансарая гитмейи реддедип бени полисе гьотюрдю. Орая варънджа бени капъдаки жандарманън гьозетиминде бъракъп тек башъна ичери гирди. Бу сърада жандармая, пасапортуму гетирмек юзере кервансарая гитмеме изин вермесини риджа еттим. Треним ьоğлен калкаджактъ. Истеğими реддедип наджхал’ник 82 гелене кадар беклемем геректиğини сьойледи. Ач, сусуз бекледим, ен сонунда саат оникиде гелди. Анджак ичери гирмеме изин вермедилер. Каракола гиренлер араджълъğъйла наджхал’ник’е бени ичери алмасънъ риджа еттим ве ен сонунда хузуруна чъкабилдим. О сърада Семерканд кадъсъ орадайдъ.


Пристав иддиасънъ текрарладъ ама бен, “бен Иранлъ бир Хъристиянъм. Неден бени бу кадар заман алъкойдунуз ама пасапортуму гетирмек юзере бераберимде бир аскер гьондермединиз?” дедим.

Янът, “Сен бир Яхудисин” олду.


Наджхал’ник, кадъдан Хъристиян олуп олмадъğъмъ, Иран’дан гелип гелмедиğими соргуламасънъ истеди. Бенимле он дакика кадар Фарсча конуштуктан сонра наджхал’ник’е, “герчеğи сьойледиğине танъклък едерим” деди. Сонра наджхал’ник, акшам пасапортуму кадъя гетирмеми буйурду; бу йетерли оладжактъ.
Она тешеккюр едип айрълмак юзерейкен пристав аджълъкла, “о герчектен бир Яхудийди!” деди.
Йолда ики гюн деğишик йерлерде вааз етмек ичин конаклаярак, Семерканд’тан Хазар Денизи къйъсъндаки Красноводск’а тренле алтъ гюнде гелдим. Красноводск’тан Бакю’йе гитмек ичин гемийе биндим. Хава чок шиддетли олдуğундан йолджулук чок четин гечти, Бакю’йе бир гюнде вараджаğъмъза юч гюнде вардък. Бурада Рус йеткилилер багажларъ контрол етмектейдилер. Китапларъм неденийле тедиргин олдум. Бир кересинде Иран’дан Руся’я сеяхат едеркен йюз [Алман] марк деğериндеки китапларъм сансюре гьондерилмек юзере алънмъштъ. Китапларъмъ бир даха хич гьоремедим. Сънърдаки гьоревлилер чок дост джанлъсъ олмаларъна раğмен, китапларъмън текрар алънабилме оласълъğъ бени кайгъландъръйорду. Ама Раб ьойле аярладъğъ ки шартлар беним ичин дюзенленмишти. Бразхник (‘татил’) олдуğундан долайъ йеткилилер гелемемишти. Айръджа хава чок рюзгарлъ ве соğук олдуğундан ешяларъмъ узун узун араямъйорлардъ, садедже шьойле бир бакмъшлардъ. Бьойледже китапларъма бир шей олмадъ.
Бакю’де бир кач гюн калъп инджилî кардешлеримин ьонюнде танъклъğъмъ вердим. Орадан Шуша’я гидип достларъмън янънда бир хафта калдъм. Сонраки дураğъм, Ермени-Лутеран Килисесинде вааз вермем истенен Шемакха шехрийди. Орада чок съджак каршъланмъштъм ама пасапортумун онай сюреси йюзюнден бир кез даха полисе гитмек зорунда калмъштъм.
Пристав, Пазар гюню вааз вермек истедиğими ьоğрениндже бана, “о заман сени тутукламалъйъм. Вааз верме хаккън йок, бунун йерине Пазар гюнюнден ьондже шехирден айрълмак зорундасън. Татил гюню ябанджъларън вааз вермеси ясактър” деди.
Бьойледже Джума акшамъ вааз верип Джумартеси Тифлис’е гиттим. Орада ески достум Пастьор Кеворкян’ъ гьордюм ве айръджа Китабъ Мукаддес Ширкетинде гьоревли олан Бай Стеинбреджхер’и зиярет еттим. Чевиримин басълмасъ иле илгили оларак онунла конуштуктан сонра Лондра’я бир мектуп язарак Китабъ Мукаддес Ширкетинин талиматларъ уярънджа тюм Йени Ахит’ин чевирисинин тамамландъğънъ билдирдим. Алдъğъм янъта гьоре ьонджеликли оларак Мюжде китапчъкларъ яйъмланаджактъ. Бунларън даğътъмъна баğлъ оларак тюм Йени Ахит’ин басълъп басълмаяджаğъна карар вериледжекти. Гелен янът бени татмин етмемишти; биринджиси язълъ бир талиматнаме иле тюм Йени Ахит’и чевирмем истенмишти; икинджиси единдиğим денейимлере гьоре Йени Ахит’и бир бютюн оларак даğътмак китапчъкларънъ парчалар халинде даğътмактан даха ийийди; сон оларак Танръ’нън ярдъмъйла ьоğрендиğим дилин халкъна Кутсал Китап’ъ мюмкюн олдуğунджа чабук улаштърмайъ кендиме бир гьорев саймъштъм. Кашгарлъларън Танръ Сьозюне не денли бюйюк бир ьозлем дуйдуğуну билдиğимден долайъ сонунджусу ьозелликле ьонемлийди. Еğер имканъм олса басъм масрафларънъ мемнунийетле каршълардъм. Китабъ Мукаддес Ширкетинин прожейи ертелемесини аклъм бир тюрлю алмъйорду. Лондра’я бир мектуп даха язъп йукаръда бахсеттиğим тюм нокталаръ ачъкладъм. Айръджа еğер Китабъ Мукаддес Ширкети арзу едерсе, чевиринин дюзелтмелерини япабиледжеğими ве чевири ичин хич бир пара талеп етмедиğими билдирдим, ялнъзджа Танръ Сьозю мюмкюн олан ен къса заманда Кашгар халкъна улашсън дийе.

ОНДОКУЗУНДжУ БЬоЛЮМ

ЙЕНИ БИР ТАНЪШМА ВЕ СОНУЧЛАРЪ

Китабъ Мукаддес Ширкетинден янът бекледиğим сърада Алман Пастьор Хансен иле танъштъм, кендисийле ишим иле илгили базъ конуларъ гьорюштюм. Бана, Иран’а гитмек юзере Тифлис’тен гечеджек олан Пастьор Фабер иле илетишим курмама тавсийе етти. Мюслюманлара йьонелик бир мюжделеме курулушунун йьонетиджисийди. Тавсийелерини динледим. Пастьор Фабер достча янътладъ, бенимле ве яптъğъм ишле якъндан илгиленди, Кутсал Китап чевириси конусунда хемен Лондра’я бир мектуп язаджаğъна сьоз верди. Сонра янъндаки генч Ермени хекимин дъшънда Иран’ъ ве шартларънъ билен бирисине ихтияджъ олдуğундан долайъ кендисийле берабер гитмеми истеди. Бана ярдъм едеджеğине сьоз вердиğинден ве айръджа Тифлис’те о анда япмакта олдуğум ьозел бир иш олмадъğъндан долайъ теклифини кабул еттим ве илк оларак Ериван’а гиттик. Бурада Алманя’дан пара гьондерилене кадар беклемек зорундайдъ. Бу сърада мектубу язмак истеди ама о замандан сонра хер мектубу язма гиришими ертеленеджекти.


Айръджа кендисине бахседилен чивиязъсъ бир таш таблети алмак нийетиндейди. Таш Ериван якънларъндаки Каракойунлу’дайдъ. Бу амачла бир Мюслюманла баğлантъ курдум, бу адам ташън олдуğу тарла сахибийле гьорюшюп дуруму аярламая чалъшаджактъ. Анджак баğлантъ курдуğумуз адам Пастьор Фабер’ден дурума каръшмамасънъ истеди. Гезимизи бербат еден бу геджикмеден ярарланарак ьонджеден чалъшмъш олдуğум Ериван якънларъндаки топлулуğу зиярет еттим. Ики хафта сонра дьондюğюмде Пастьор Фабер’е илк сорум Лондра’я мектуп язъп язмадъğъ олду. Хемен язаджаğънъ сьойлейип калеми елине алдъ. Бу сърада Мюслюман адам Каракойунлу’даки ташъ сатън алмъш ве деğерли късъмларънъ кестирмишти. Бир кач метре узунлуğунда ве бир кач метре генишлиğинде олан таш таблет, ата арабасъйла Тифлис’е гьотюрюлдю, орадан да тренле Алманя’я гьондерилди.
О гюнлерде хава чок ъсънмъштъ ве Пастьор Фабер хашерелерден долайъ чок съкънтъ чекийорду ьойле ки бир гюн гезийе артък девам едемейеджеğини, Алманя’я гидеджеğини ве илерлейен бир заманда дьонеджеğини сьойледи. Бундан къса бир сюре сонра Ериван’дан айрълдъ, гидеркен кендисине язмамъ истеди.
Лондра’я яздъğъм мектуба йине олумсуз янът алмъштъм. Артък Кафкася’да калмам ичин хич бир себеп йокту ве бени дестеклейен кардешлерин ярдъмларъйла о яз Стоджкхолм’е гиттим. Бир Пазар Ст Петерсбург’да калъп бу сърада орада олан Китабъ Мукаддес Ширкетинин темсилджиси Доктор Кеан’и зиярет еттим. Чок джандандъ ве ьозелликле Кашгар иле ве чевири иле илгили билги алдъ чюнкю Кашгар’даки Кутсал Китап даğътъмъндан кендиси сорумлуйду.
Стоджкхолм’е варър вармаз Пастьор Фабер’ден гелен бир телеграфта: “Алманя гел. Чевирийи матбаада басаджаğъм” язълъйдъ. Ьондже Доктор Екман’а гидип тюм чевири ишини она анлаттъм. Фабер иле бу ишин не илгилиси олдуğуну анламадъ ама ьондже Лондра’я гитмеми ве орада хер шей дюзенлендиктен сонра Алманя’я матбаая гитмеми тавсийе етти. Онун ьоğюдюне уйдум. Лондра’да Исвечли мюждеджи Енгвалл’ъ зиярет еттиктен сонра чок узун уğрашлар веререк кендисине улашабилдиğимиз Китабъ Мукаддес Ширкетинин йьонетиджиси Доктор Wригхт иле гьорюшмейе гиттик. Ама тюм чабам бошунайдъ. Бана, “дьорт Мюжде китапчъğънъ басмая карар вердик” деди, “Йени Ахит’ин тамамънъ яйъмламадан ьондже Мюжде китапларънън насъл бир кабул гьордюğюню билмек истийоруз. Шу анда дьорт китап Леипзиг’де басълъйор. Дюзелтмелери япмак юзере Алманя’я гитмен ийи олур.”
Бьойледже 1897 сонбахарънда Лондра’дан Берлин’е гиттим. Орада кимсейи танъмадъğъмдан долайъ Пастьор Фабер’и зиярет еттим. Бана илк танъшмамъзда олдуğу гиби достча даврандъ ве хер йьонден бана ярдъмджъ олду. Онун тешвиğийле бир кач йерде Кашгар’даки мюжделеме фаалийетлеринин дурумуну анлаттъм. Алманя’даки иманлъ чевресийле танъшмамъ кендисине борчлуйум. Ьонемли ьолчюде бир Алманджа единдиктен сонра гезилере катълмая ве хер йерде яптъğъмъз иш ичин достлар казанмая башладъм. Фабер де хем конушарак хем де язарак, яптъğъмъз иш ичин, ьозелликле де Кутсал Китап чевирим ичин дернеклерле гьорюшмектейди. Онун араджълъğъйла дилбилимджи Професьор Андреас иле танъшма оланаğъ булдум. Професьор Андреас’ън ярдъмларъйла чевирими Йени Ахит’ин ьозгюн [Йунанджа] метинлери иле контрол едебилдим.
Бу сърада Пастьор Амиркханиантз Берлин’е гелди. Фабер иле берабер чалъштъğъмъ ьоğрениндже бени уярдъ. Фабер’ин парасал конуларда дюрюст олмадъğънъ, айръджа Русядан бир таш “чалдъğънъ” сьойледи. Фабер’ин ялнъз олдуğуну, сандъğъмън терсине бир дернеğин юйеси олмадъğънъ сьойледи ама дернек топлантъларънън биринде бен де булунмуштум. Фабер’ден садедже ийилик гьордюğюм ичин ве таш таблет меселесинде де сатъшъ гьозлеримле гьорюğюм ичин тюм бу уяръларъ диккате алмадъм.
Бу арада яз гелмишти. Фабер, бени Аğустос’та Кашгар’а гьондермек нийетиндейди ама бен бу истеğини анджак чок сонраларъ ьоğренебилдим. Месафенин узаклъğъндан долайъ бир йъллък гечимими саğлаябиледжек дурума гелмеми истеди ве кендиси де гечимими дестеклейеджек инсанлар булуйорду. Хала Леипзиг’де дюзелтмелерле мешгулдюм.

ЙИРМИНДжИ БЬоЛЮМ

КУТСАЛ КИТАП ЧЕВИРИСИ

Дюзелтме ишлерийле уğрашъркен 1898 Хазиранънда Стоджкхолм’деки йъллък мюжделеме конферансъна давет едилдим. Он гюнлюğюне гиттим ве даха ьонджеден танъдъğъм бир чок кардешле каршълаштъм, бьойледже севинчле ве динленерек гечен бир заман олду. Неден артък [Исвеч] Мюжделеме Дернеğи иле чалъшмадъğъм сорулду ве комите бени текрар гьореве давет еттиğинде бу теклифи гери чевирмемем риджа едилди. Топлантълардан биринде Доктор Екман аяğа калкъп, “Алманлар мюждеджи кардешимиз Аветаранян’ъ истийорлар ама онун бизимле чалъшмасънъ ве бизим тарафъмъздан гьондерилмесини истийоруз. Кабул едийор мусунуз?” деди. Нередейсе юйелерин тюмю бу ьонерийи кабул етти. Бундан сонра Доктор Екман бени чаğърарак беним де кабул едип етмедиğими сорду.


Янътъм исе шу олду: “Аврупа’я гелмемин себеби Йени Ахит’и Кашгар дилинде бастърабилмекти. Бу конуда шу ана кадар хич бир гелишме олмадъ. Алман достлар бу конуда бана ярдъмджъ олмак истийорлар. Еğер бу иши юстленмек истийорсанъз сизинле чалъшмая девам етмек истерим. Ама еğер Алман кардешлер терджюмеми матбаая верирсе онларла берабер чалъшаджаğъм.” Чевирийи бастъраджакларъна сьоз вердилер. Конферанстан сонра Доктор Екман, Алманя’я дьонмеми ве бютюн терджюмейи яйъмламанън там оларак кача мал оладжаğънъ араштърмамъ истеди.
Конферанста алънан карарларъ Пастьор Фабер’е актарънджа чок мемнун калдъ чюнкю бана сьойледиğине гьоре бени мюжделемек юзере гьондермек ичин герекли кайнаклара сахип олмасъ нередейсе имкансъз оладжактъ. Анджак Кашгар’даки ише каткъда булунмак юзере бир брошюр хазърлаярак Кашгар’да бир йетимхане курулмасъ ичин ярдъм истемишти.
Леипзиг’де ьоğрендиğиме гьоре Йени Ахит’ин тюмюню ики бин адет бастърмак ичин оники бин [Алман] марк герекмектейди. Бу хабери Доктор Екман’а билдирдим. Китабъ Мукаддес Ширкетинин Лондра’даки меркезине бир мектуп яздъğънъ ве белки Йени Ахит’и Китабъ Мукаддес Ширкетинин яйъмлаяджаğънъ сьойледи. Китабъ Мукаддес Ширкети бу теклифи текрар гери чевирирсе бу сефер Исвеч Мюжделеме Дернеğи яйъмлаяджактъ. Доктор Андреас’ла бирликте гьозден гечирме чалъшмаларънъ сюрдюрмем герекийорду. Бир кач ай сонра Китабъ Мукаддес Ширкетинин Берлин’деки идареджиси Бай Моррисон’дан бир давет алдъм, кендисини гьормеми истийорду. Айнъ заманда Доктор Екман’дан да алдъğъм бир мектупта, Лондра’даки Китабъ Мукаддес Ширкетинин чевирими кабул еттиğини ве артък хич бир енгел калмадъğънъ язъйорду. Неше ичерисинде Бай Моррисон’у гьормейе гиттим.
Бана, “сана билдирмем герекен севинчли бир хабер вардъ” деди, “ама сон анда Лондра’дан алдъğъм бир телеграфа гьоре бу хабери сана билдирмем ичин бираз даха беклемем истенийор чюнкю дурум кесин олмадъğъ ичин фарклъ бир сонуч чъкабилир.”
Бир сюре сонра конунун ич йюзю ортая чъктъ. Мюждеджи Хьогберг, Кашгар’дан бир мектуп язъп чевиринин Кашгарджасънън текрар дюзелтилмеси геректиğини сьойлемишти. Китабъ Мукаддес Ширкетинин чевирийи ертелемесинин себеби буйду. Хьогберг’ин шикайети араларънда Бай Моррисон’ун да булундуğу бир комитенин топланмасъйла сонучландъ. Конуйла илгили бир Исвеч газетеси олан Хемландспостен’ин 7 Оджак 1899 тарихли сайъсънда язан окутман Доктор Wалденстрьом шунларъ сьойлемишти:
“Йуртдъшъна бьойле бирденбире сеяхате чъкаджаğъм хич аклъма гелмезди. Анджак шартлар геректиридиğи ичин уймак зорунда калдъм. Кашгар’даки мюждеджилеримизин Аветаранян’ън чевириси иле илгили базъ йорумларъ вардъ, бу да Китабъ Мукаддес Ширкетинин хаталар ортадан калдърълмадан чевирийи бастърмамасъна себеп олмушту. Дуруму инджелемек юзере мюждеджи Беклунд иле Берлин’е гитмектен башка сеченеğим йокту. Берлин йолджулуğу сърасънда япълан йорумлар юзеринде дюшюндюк, бунлардан базъларъ олдукча джидди конулар гиби гьорюнмектейди.
“Берлин’де бизи Аветаранян, Исвеч Мюжделеме Дернеğинин Яхудилерле илгили сорумлусу Ландсманн ве кендини бюйюк бир илгийле Аветаранян’ън чевирисине адамъш, ьозелликле де доğу диллери конусунда еğитимли бири олан Професьор Андреас каршъладъ. Професьор Андреас, Иран’да алтъ йъл каларак доğу диллерини чалъшмъштъ. Танръ’нън бу билимадамънъ Аветаранян иле булуштурарак чевирийе каршъ йоğун бир илгийле баğламасъ олаğанюстю бир дурумдур.
“Чаршамба гюню ьоğлен, Танръ’я аданмъш, темиз ве ярдъмсевер бир киши олан Китабъ Мукаддес Ширкетинин темсилджиси Бай Моррисон’ун евине даветлийдик. Гьорюшмемиз ьоğледен сонра башлайъп саатлердже сюрдю. Беклунд кенди йоруму анлаттъ ама бир сюре сонра о ана кадар ортая конан йорумларън базъ янлъш анлашълмалардан кайнакландъğъ сонуджу чъктъ – аслънда Кашгар’да юч беш сене яшамъш мюждеджилерин оранън дилини мюкеммел бир шекилде билмеси бекленемезди. Ьоте яндан Анадолу’да доğмуш ве ьонджелери бир Мюслюман имам олан Аветаранян, тюм гьорюшме сърасънда диллер юзеринде хассас бир дуйуя сахип олдуğуну гьостерди, бу конуя Професьор Андреас да танъклък етмиштир. Ортая атълан итиразлар бир кач параграфа индиргенерек ялнъзджа Бай Моррисон’ун бана сьойледиğи уфак тефек детайлар юзеринде дурулду, ‘Еğер япълан итиразлар, бу тюр ьонеми аз конуларъ ичерийорса Аветаранян’ън чевириси мюкеммел олмалъ.’ Професьор Андреас да айнъ ноктайъ вургуладъ ве доğу диллерине япълмъш хич бир Кутсал Китап чевирисинин Аветаранян’ънки иле каршълаштъръламаяджаğънъ сьойлейерек кенди академик юню иле чевирийи онайладъ – тюм бунлар йетерлидир санъръм.”
Окутман Доктор Wалденстрьом иле илишким бундан ибаретти.
Бу топлантънън сонуджунда чевиринин яйъмланмасънън ертеленмемеси ичин Лондра’я мектуп язълмасъна карар верилди. Доктор Wалденстрьом, ьондже Исвеч’е гитмеси ве башканън Лондра’я язъп язмадъğънъ ьоğренмеси геректиğини сьойледи. Сонуч оларак Китабъ Мукаддес Ширкети чевирийи басмая хазър олдуğуну дуйурду. О сърада Хьогберг Лондра’я бир мектуп язарак Мюжде китапларънън чевирисини Арабшах адънда бир дин алимине гьостердиğини ве дин алимине гьоре чевиринин ийи олмадъğънъ белирттиğини язмъштъ. Сонуч оларак Китабъ Мукаддес Ширкети басъмъ бир кез даха ертеледи. Доктор Екман бана яздъğъ мектупта чевиринин бир кез даха ертеленерек ичинден чъкълмаз бир хал алдъğъ ичин юзгюн олдуğуну ама белки Кашгар’а гидип меселейи Хьогберг иле чьозмемден ве сонра чевирими Аврупа’я гьондермемден башка бир йол олмадъğънъ язмактайдъ. Бу ьонерийе катъламаздъм чюнкю ен аз алтъ кез япълмасъ герекен чевири дюзелтмелерими битирмем имкансъз оладжактъ. Сонра Кашгар’дан Леипзиг’е бир шей гьондермек ики ай сюрмектейди. Айръджа Кашгар’да калмамън ревизйона хич бир каткъсъ олмаяджаğънъ дюшюнмектейдим чюнкю бана гьоре Кашгар’да япабиледжеğим хер шей япълмъштъ. Доктор Екман’а гьорюшлерими билдирдим ве кендисинин Хьогберг’е бир мектуп язмасънъ ве ондан итиразларънъ мюмкюн олдуğунджа чабук Аврупа’я гьондермесини истемесини риджа еттим. Кашгар’дан геледжек мектуба гьоре дюзелтилмеси герекен хер шей дюзелтиледжекти. Еğер герекли гьорюлюрсе Арабшах Берлин’е гетиртилебилирди.
Бу сърада яптъğъм конферанс гезилеринден бири сърасънда Стеттин’де Бай Андрае-Роман иле танъштъм. Кендиси араджълъğъйла вон Остеррохт аилеси иле танъшма оланаğъна ериштим. Раб, Бай вон Остеррохт’ун къзларъндан бири иле нишанланмамъ уйгун гьормюштю.
Нет бир фикир единебилмек ичин Фабер’ден, Кашгар’да о ана кадар япълмъш харджамаларън топламънъ ве она ана кадар кендилеринден талеп едилмиш хесап рапорларънъ риджа еттим. Анджак беним ве Професьор Андреас’ън комите курма истеğимизден83 качтъğъ гиби бу риджамъ да гери чевирди. Меселе узадъкча узадъ ве ен сонунда онунла йолларъмъзъ айърмак зорунда олдуğумузу анламъштъм.
Дьорт ай гечмиш Кашгар’дан чевири иле илгили бир янът гелмемишти. Доктор Екман’ън ръзасънъ алдъктан сонра Доктор Лепсиус иле бирликте доğуя, Руся’дан гечерек Иран’а ве Мезопотамя’я орадан да Истанбул’дан ве Варна’дан гечерек Берлин’е сеяхат еттик.
Берлин’е дьонюндже Доктор Wалденстрьом ве айръджа Кашгар’дан Мюждеджи Хьогберг де орадайдъ. Текрар бир топлантъ дюзенленди, бу сеферки ьонджекинден де узун сюрмюштю. Доктор Wалденстрьом башкан, Доктор Лепсиус исе секретер сечилмишти. Хьогберг, язълъ оларак итиразларънъ илетти. Доğрулуğундан кушку дуйдуğу конуларъ кърк параграфлък бир метин иле актардъ. Бундан сонра, юзеринде дурмак истедиğи башка нокталар варса бунун ичин кендисине сьоз хаккъ верилди. Башка еклейеджек бир шейи олмадъğъндан долайъ, итиразларъ сънъфландъ. Отузсекиз итиразъ ешанламлълар иле илгилийди; Хьогберг ханги сьозджюклерин кулланълмасънън даха уйгун олабиледжеğийле илгили бир фикри олмадъğъндан долайъ, ешанламлъларла илгили итиразлар комите тарафъндан хата оларак кабул едилмеди. Бана ики параграф хаккънда сорулар йьонелтилди. Матта Мюждесинин биринджи бьолюмюнюн биринджи айетинде84 Арапча олан ибн (‘оğул’) сьозджюğюню ве дьордюнджю бьолюмде85 исе оğул сьозджюğюню кулланмъштъм.
“Биринджи ьорнекте” дийерек сьозлериме башладъм, “ибн сьозджюğюню кулландъм чюнкю бу сьозджюк Тюркчеде ьозел исимлери ифаде етмек ичин кулланълър. Ьоте яндан оğул сьозджюğюню кулландъм чюнкю дьордюнджю бьолюмде оğуллук каврамънъ ифаде етмем герекийорду.”86
Комите бу конуда бенимле айнъ гьорюшю пайлаштъ. Сон итиразда да бир янлъш анлама вардъ.
Ен сонунда Хьогберг, “Арабшах, чевиринде герчектен хаталар булду” деди.
Арабшах’ън окудуğу чевири масанън юзеринде дурмактайдъ. Пастьор Амиркханиантз китабъ алъп Арабшах’ън хер бир Мюжде китабънън сонуна язмъш олдуğу ноту окуду, “бу кутсал язъларъ баштан сона контрол еттим. Чевири там оларак доğрудур. Чевирмен, мюждеджи Яхя Аветаранян бюйюк бир илги ве юстюн бир чаба иле чевирмиштир. Фикримдже, белирттиğим бир кач сьозджюğюн джюмле ичерисиндеки йери деğиштирилебилир. Хепси бу.”
Хьогберг о съраларда чок аз Кашгарджа билдиğи ичин бу сьозлери анламамъштъ. Комите чевиримин басълмасъна карар верди. Еğер Исвечли мюждеджилер истерсе Арабшах’а бир ьорнек баскъ гьондеребилирдим.
Окутман Доктор Wалденстрьом, Хьогберг иле бирликте Исвеч’е дьондю бен исе Берлин’де калдъм. Чевиримин яйъмланмасъйла илгили хич бир хабер аламадан бир кач ай гечти. Бай Моррисон’а гидип чевиринин неден хенюз басълмадъğънъ сордуğумда, чевирийи Стоджкхолм’е гьондермем геректиğини сьойледи. Стоджкхолм’деки комите чевирийи Алманя’я гьондердиктен сонра матбаая вериледжекти. Чевири Алманя’да басъладжакса неден бу кадар узун бир йолджулуğа чъкартълдъğънъ сордум чюнкю гьорюшмелер мектупла япълабилирди. Айръджа Исвеч’те Кашгарджасъ ийи олан хич кимсе танъмъйордум. Комитенин де гьордюğю гиби Хьогберг’ин ийи бир Кашгарджасъ олмадъğъндан долайъ, яптъğъм чевирийи онун еллерине теслим едемездим. Бьойледже чевири о дьонемде яйъмланмадан рафа калдърълдъ.87
Доğуя яптъğъмъз секиз айлък гези сърасънда Доктор Лепсиус иле бирликте доğуя мюжделеме чалъшмаларъ хаккънда йетери кадар дюшюнмюштюк ве Берлин’деки гьорюшмелерден истедиğим сонуч чъкмадъğъ ичин ве чевирийи онлара бъракмая виджданъм ел вермедиğи ичин, Доктор Лепсиус иле чалъшмая ве Алман Доğу’я Мюжде Курулушуна катълмая карар вердим.
Алман Доğу’я Мюжде Курулушу топлантъларъндан биринде, Мюслюманлар арасънда чалъшмак юзере Булгаристан’ън Варна шехрине ташънмама карар верилди. Анджак хершейден ьондже мюжделеме курулушуну дестеклейенлери Мюслюман топлумунда мюждейи яймайъ саğламаларъ ичин зиярет етмем герекийорду. Дьорт ай кадар бир сюре Доğу ве Батъ Аврупа’да сеяхат едерек конушмалара катълдъм.
Хазиран 1900’де Пастьор Ъсраел, бени Баян Хелене вон Остеррохт иле Берлин’деки Маттхаикирджхе’де евлендирди.
Айнъ йълън 7 Касъмънда Алман Доğу’я Мюжде дестекчилеринин хузурундаки тьоренле йеткилендирилдиктен сонра, Раб’бин ишинде бана чок ярдъмджъ олан севгили ешим иле бирликте Варна’я сеяхат еттик.



Сподели с приятели:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   16




©obuch.info 2024
отнасят до администрацията

    Начална страница