Г1яйша Кьурбанова Халкьла мух1лила пагьму

(Багьираби, хабурти, хIазани, буралаби,

Мях1ячкъала - 2007

ББК 82.3 (2-Дарт)

УДК 821.35

К-93 Кьурбанова ГIяйша

Халкьла мухIлила пагьму: Багьираби, хабурти, буралаби,

далуйти, айтуби, гIядатуни. – МяхIячкъала: Тип. "Радуга-1", 2007. – 44 стр.

Курбанова А.Х.

Устное народное творчество.

ББК 82.3 (2-Дарт)

УДК 821.35

© Типография "Радуга-1"




Гьала гъай

Адамти дагьрилашал гьалабях1 башути саби, цаличил ца къаршибиркуцад ва цаличил ца ихтилатбик1уцад. Илгъуна гьалабях1 башнили г1ямру руркънилизиб, халкь-ургаб балгундеш калахънилизиб, дурх1нас бяркъ лугнилизиб халаси кумек алк1ахъуси саби.

Жявти замунтазиб алавла г1ямруличи, т1абиг1ятличи адамтази пикри бях1чииахъес багьандан пагьмукарти адамтани илдала гьала мурхьси пикри бух1набуцибти произведениеби гьаладирхьи. Камли х1едири илди произведениеби-ургар мух1лилизирад мух1лизи дурути буралабира, халатани бишт1атас гьаладирхьути багьирабира.

Илкьяйда жявти замунтазир жамиг1ят-ургар т1инт1дирутири халкьла багьудлумира, илдала далуйтира: бузерила, г1ядатунала, гардла, дард-шишимъалала, кьисмат-кьадарличила, шаддеш-гьарбизличила, диги-карц1иличила, челябкьлаличила ва ц.

Далайк1ун – ил дарданазивсила урк1и рях1ятбируси, гьунарагарсилис ц1акь лугуси, хъябшси араируси, адамти саби-ургаб уржахъуси, карц1ти х1улбурк1ахъуси, зиланти-гьалмагъунала къушум къугъабируси гьарил миллатла рух1ла давла саби.

Жявх1ели пагьмукар далайчини пашмандешла далай белч1алри, лех1ирхъути нургъба к1ант1бик1утири. Разидешла далай белч1алри, илдала дардани черардашутири.

Илдигъунти далуйтани мас-мулк агартала кьут1кьути г1ямру шаладирахъи, кьисматла бяхъяни чекайсахъес гьамаддеш алк1ахъи.

Дарганти далуйтачил чебиргъи, далуйтачил бусалъи. Илбагьандан гьарил хъалибарглизиб далайбик1ес бигути ва далай белч1ес яра чунил илгъуна далай цах1набяхъес бирути адамти бахъал бири.

Камли х1едири итх1ели масхуртира, дурх1нани чула х1язаначил дуч1ути далуйтира, абзаназир зайдик1ути ч1иллайтира.

Халкь-ургар дурусдирути пикруми биалли буралабачи шурдулхъи. Илди буралаби халатани, тяп дурхъаси давлаван, чула наслубала дагьрилизи минадирахъи.

Янила духъянти дугурбазиб дурх1нала багьудлуми гьаладях1 дашахъес багьандан, илдас анц1х1ебулкьахъес багьандан, илдас г1ях1си бяркъ бедес багьандан халкьли жура-журала хабурти пикридири: сих1рула, миц1ирагличила, бек1ахъудила. Дукелц1идухъести анц1букьуначила адамтани цализи цали масхурти дури ва илди, саркъахъили, халкьла мух1лила пагьмула ца жураван наслулизирад наслулизи г1ерисахъи.

Дурх1ни г1ямруличила пикрибулхъахъес кьасли халатани бишт1атас айтуби пикридири яра царх1илтазирад аргъибти, данничил дархдасунти бакьалаби илдас гьаладирхьи.

Белк1ла жура агни сабабли халкьла халаси пагьму ишбарх1ила наслубачи баили ах1ен. Мух1лила жураличил гьалабях1 башуси ил халкьла рух1ла давла г1ямрулизибад къяббердибтани даимлисал чучил барх х1яри арбухиб.

Нушачи баибси халкьла мух1лила пагьму ил ах1ербарес, бучес ва чеалк1ути наслубас букьурли баахъес багьандан гьарилра вег1ла миллатличила, илала культураличила пикриик1уси адамла чебла саби.

Фольклорла произведениеби чеалк1ути наслубас калахъес ибси кьасличил нунира халкьлизирад аргъибти ва дила нешли дурибти, иш белк1лис г1ергъи гибти, халкьла мух1лила произведениеби гьаладирхьулра.

Г1яйша Кьурбанова.

Сагаси Къаякентла урга даражала школала учительница.

Гьар-урла багьираби

1. 
   Алав диъла, дай урца, къуйрукъ мегьла.
   
2. 
   Дай даъла, кам читла, алав хъали саб урца.
   

4. Маймайбаралли, бубшан, лявбаралли, чарбулхъан,

гьавала пагьливанван саберхурли жургъбик1ан.

5. Дудешла хъуц1румачиб вец1-вец1ал дурх1я лех1ли.

7. 
   Кьяшмачиб т1ашси, лебг1еб журугси, к1ибайра биркуси, цах1нара биркуси.
   
8. 
   Кьяшми лер - някъби агара, бек1 леб – чарх агара, ц1ализира бетулхъан, халт1бухъи, чарра булхъан.
   
9. 
   Ц1удар хъулиб х1ербиран, ц1аличиб ванабиран, сунес някъ гьабатурил гьаваличиб т1ашиан.
   
10. 
    Ахъси т1ярхъилаб нукьунна кьялши: шадибра башар, чарбухъи, бусра бусар.
    
11. 
    Мургьи-ранг кьап1алиур азир узи дусули.
    
12. 
    Удиб – ц1а, чедиб – ц1а, ц1ализиб – мегь, мугьла бух1наб – гъудурмай, шинк1али лебай - х1ебукуси, беръубли х1ядурх1ели – букуси.
    
13. 
    Къант1а нешла бухъяна дурх1я, нешлис г1елабад башар, илини чебаахъибси гьуни сунени кьяп1биру.
    
14. 
    К1илизан дузби сари: ца бузалли, дузути, ца бирц1алли дирц1ути, шадир дукьес дигалли, мурдали гьайдирути.
    
15. 
    Урца к1ел дузи сари: хъусдяхъялли, дашути, канили кьисдик1ути, къакъличиб дех бихути.
    
16. 
    Дишт1ал дурх1на балхуси, балхуцад ц1ерхьбик1уси.
    
17. 
    Х1яридихьибх1ели, дузес дех1дирхьути.
    
18. 
    Х1ябал тяйла ца ургьур, ургьурличиб – т1алх1яна.
    
19. 
    Бугаси саби – дис ах1ен, кьут1бик1ес бала – кьякь ах1ен.
    
20. 
    Лиг1матли биц1иб хъулир азир узи дузули, берх1и гьаббак1ибмадан г1яярличи дашули.
    
21. 
    Даим урцар, ванзаличи ках1едиръур, Гьала-гьала сари шинни дужар, г1ур чуни царх1илти дужахъу.
    
22. 
    Янилизир - ванзала удир, дуц1румлизир – ванзала чедир.
    
23. 
    Курлаб бях1гьабли бусан, къакъгьабли дурабулхъан.
    
24. 
    Кьяшми ванзализир, чарх ванзала чедиб, дурх1ни жибжиркадухъи, пишдирхъур гьаваличир.
    
25. 
    Ванзализиб мурхь хъали, лиг1матли парчбик1уси, улкьайларад дак1ибти унзаларад дурт1уси.
    
26. 
    Шиндахъси саби – урхьу ах1ен, шинишбирар – ургуба ах1ен.
    
27. 
    Лих1и – умха, бех1 - бугал.
    
28. 
    Берх1и ахъайчи бусан, дугели г1ях1лад башан.
    
29. 
    Савлих1ели – гьаббик1ан, дугели диг1янбиркан.
    
30. 
    Бук1ун вашна барх башан, ил т1ашилзна т1ашбилзан, буг1ярх1ели х1ерг1яхъан, забх1ели – шинк1ах1ейран.
    
31. 
    Буг1ярх1ели, ч1янк1биран, х1ебх1ели, палтар челгьан.
    
32. 
    Шинни кьаддабарибти к1ел узи даршубиран.
    
33. 
    Катдях1 – мурдали, хъярхъли, лагдях1 дац1ли ва хъусли.
    
34. 
    Дурублаван бех1 бугаси, исбагьиван чарх кег1ебси, г1яббасиван бек1 журугси.
    
35. 
    Базли бахалли, ц1ерхьси, х1ебахалли – ч1укьаси.
    
36. 
    Диц1алли, илди дашар, дац1даралли, х1едашар.
    
37. 
    Чарх – журуга, кани – умха.
    
38. 
    МехIурсила, азгъинна хъулиб минахIебиран.
    
39. 
    ГIягIнихIели, пIакьбикIан, ахIенхIели – бусалъан.
    
40. 
    Шин агарси мерличиб хIербиэс бирхIебиран.
    
41. 
    Духути адамти сунечи гьуцIси, цархIилти мицIир жайс гьанра агарси.
    
42. 
    МицIирхIели – мазачиб, ил белгьалли, инсайчиб.
    
43. 
    Дикалли гIяргIни дуган, хIейкалли вацна бурцан.
    
44. 
    Къярдаличиб хIебуар, тапван гербикIес бирар, камсилра кьут1тбарадли, ил шинни тIутIубикIар.
    
45. 
    УрхI бухIнахIебухъахъес урца чарх ибкьаили,
    

7. 
   Алав – кам, камла бухIнаб – варъа, варъала бухIнаб – уркIи, уркIила духIнар дурхIни, сагал сабухъ бакIахъес гIянжилизи кархути.
   
8. 
   Кункси саби - пяхIул ахIен, журугси саби - тап ахIен, дуклуми хIейалра, урцес дигахъу.
   
9. 
   Мурдали шадиб башан, хьурали кьяш ках1ейц1ан.
   
10. 
    Илди гьанна цIа ахIен, гавла гулумти ахIен,
    

50. Алав мегьла, кани цIала, даргмахра кьакьуртира

сар цIудара магьила.

51. Сунечи челхъуси чилра хIейрар, амма саби чичи-дигара, селичи-дигара чебулхъан.

52. Адам вашалли, башар, ил кайалли, кабирар, цIябхIели, пяхIли булъан, шалахIели, чарбулхъан.

53. Дахъал цулби леркъи "бугес хIебиран".

54. Гидгари саби хъучиб, кьар-урга уббилхьули,

Бухъяна къуйрукъличил хурегуни кайсули.

55. Бураягу, се сабил: бусухIели – бяргIибси,

БузухIели – буцIарси.

56. Аргъ бамкьурхIели – урцан, гьаваличиб куртIбикIан, хъатличи кабиалли, нергъличи шуркабулхъан.

57. Илди чедаэс хIейрар, някъбази дуцес хIейрар,

Илди агарси адам гIяхIил хIериэс хIейрар.

58. МицIирхIели - дагъачиб, ил бебкIалли - гIянайзиб.

59. Шарализиб бизули, авлахъличир къел далтан.

60. ГIякьлучевсила бирар, мехIурсила хIебирар.

61. АкIубли бебкIарачи марайти палтар дихан.

62. ДурхIяхIели – шиниша, жагьхIели – бяхI бухъутIа, бухънакабаибхIели - бирсибсиван бекI чIянкIа.

63.Паргъатли даталли, зарал агарти, чучи къячикалли, балагь бихути.

64. Шиннизи къузбиралра, берубли дурабулхъан.

65 Дуклумар биалра, ил арцан ахIен, варъа дигахъалра, ил мирхъи ахIен.

66.ЗурхIяб рангли ухути жагати пухIлала бегI, саби шелцад халаси гIянтIикIа къуйрукъла бегI.

67. Шинк1аси хъулиб ч1умал багьадур.

68. Гьала-гьала цIяб хъулир, гIур берхIила нурлиур,

ХIяйнайс – буцIар цIаличир, авнайс – мусибатлизир,

Ахирра - кIабатIлизир.

69. Кьац1башули, къяббик1ан, къяббарибси лайбик1ан.

70. Ц1яб хъулир х1ердирути, атх1еб сагадик1ути, чарх-бек1 дарсдик1аллира, сари цаван кавлути.

71. Арцес дуклуми агар, дуц1бик1ес кьяшми агар, булк1ули верх1ел шайчи, х1ебашес г1ямал агар.

72. Паргъатли баталли, кьяшмачиб башар, рахли урк1аалли, тапван гербик1ар.

73. Ил – бухъянсира бирар, амма ил гьуни ах1ен; ил - бемхурсира бирар, амма ил кьачи ах1ен.

74. Бек1 агар, кьяшми агар, кани бахес хьул агар, сунес диркахъусилис агурбачил зайбик1ар.

75. Сунени алавла бурцу, сунела ари чилилра х1ебурцу.

76. Сунечи челхъуси чилра вирх1ейрар, амма саби гьарилличи чебулхъан.

77. Ца мерличир делхъ диран, булхъуцад бахъ бабзбик1ан.

78. Саби гъярц1а, кани умха, сурс т1ярхъубарси, уф дигуси.

79. Ц1уба къапула г1елаб, ц1яб пукьалаб х1ербирар, селра чех1ебиалра, сунес дигута букар.

80. Ца кьяшличиб юрт саби, унза-улкьай агарси, гьар хъулиб х1ербирули, мургьи-ранг дурх1ни саби.

81. Дук1лауб хъалила бег1, хъулиб балгундешла бег1, алавти карц1бируси къугъа далуйтала бег1.

82. Хъа дураб х1ербирули, хъа бух1набти балтахъан.

83. Чисалра дигх1ейгуси, лебтас кьадарбируси.

84. Дуги-х1ери, х1ясратли, бурхличи х1еркабик1ан, сецад ганзкабиралра, гьимбук1ес балх1ебалан.

85. Бухъут1а саби, сак1убси саби, галгала умхлизиб юртла бег1 саби.

86. Хъяб бигьунси, чарх батси, бузуцад бишт1абиан.

87. Дуц1рум жявли булх1уси, яни бахъх1и бусуси.

88. Г1ебшни г1ях1лад дашути, х1еб хъули чардулхъути.

89. Гьарилли чебиуси, чилилра х1ебуцибси, сунечи гъамик1уцад, саби гьарахъбиркуси.

90. Урца исбагьи гъабза бек1 биталли, ванзализира башар, бигьунси хъяб зузбаралли, дурара булхъан.

91. Катх1ел дуц1бик1ар, лагбях1 ца ганзалра кац1ес х1ебирар.

92. Х1ева саби лигала, чарх саб ц1уба иг1яйла, урк1и – бухъут1а рангла.

93. Анкъи агар, къуш агар,урхIличи диги агар, авличи хIебашули, хIербиэс гIямал агар.

94. ХIекьли кунк кьяшмала бегI, бахъ тахьси уркIила бегI, дугIла мицIираг-ургаб даршу хасиятла бегI.

95.ГьалабяхI бахъ гьуцIбикIан, гIелабяхI чархIебулхъан.

96. Сари дахъдаралли, тIягIямагарти, сари агарлира, гIямалагарти.

97. ДубхIехъили, вявдеш диру, гъайхIеили, хабар буру.

98. КьяшмаурхIели – дашар, ахIенхIели – хIедашар.

99. Халаси канила бегI, дахъ умха лихIбала бегI,

сунес хурег бикалли, булхъес бахъ иштяхIла бегI.

100. ХIячми цIализир, чурми гьаваличир, чарх-бекI ванзаличир.

Багьирабас жавабти: 1) Унци, дук1, гутан. 2) Сирилавси дурх1я. 3) Урхамти, някъла шинкьан. 4) Бала лук1уси дуруг.
5) Зехни ва духьби. 6) Гермукьа. 7) Ут1мала бег1, г1ямузган журуга шанг. 8) Къямц1а. 9) Кьяп1илабси рахаж. 10) Чяка. 11) Х1ент1а. 12) Анкъилаб, ц1егала ягълавтазиб буц1уси кьац1. 13) Буреба ва ги. 14) Хунжи. 15) Иргми. 16) Урунжуни ва х1ерк1. 17) Гье. 18) Х1ябдяргъи ва къазан. 19) Барда. 20) Мирхъи ва илдала т1акьа. 21) Гъагулти. 22) Миц1иркьянти. 23) Муц1рус. 24) Галга ва ц1едеш. 25) Г1иниз. 26) Билх1ла. 27) Буреба. 28) Бац. 29) Берх1и. 30) Варгьи. 31) Вац1а. 32) Гуми. 33) Гъяйми.
34) Г1ябул. 35. Г1янала. 36) дабри. 37) духури. 38) Баракат. 39) Барда 40) Бялихъ. 41) Белч1уди. 42) Гули.. 43) Гурда. 44) Гидгари.
45) Гимицала. 46) Г1инц. 47) Пушяг1.48) Гили. 49) Палда. 50) Печь. 51) Дяг1. 52) Дях1ц1и. 53) Дурега. 54) Паст1ан. 55) Пирхик1ла ч1ала. 56) Пусул. 57) Пикруми. 58) Пях1ул. 59) Перо. 60) Пагь. 61) Къяна. 62) Какъа-жужу. 63) Къабкъинти, т1имкь. 64) Къаз. 65) Мирхъи. 66) ТIентI. 67) ТIавуз. 68) Нукьун. 69) Келпатан. 70) Х1ячми. 71) Ч1ич1ала. 72) Кьядга. 73) Рахаж. 74) Дам. 75) Дирихь. 76) Дяг1. 77) Дуруг. 78) Дяд. 79) Лезми. 80) Анк1ила луги. 81) Лагьа. 82) Хя. 83) Х1яб. 84) Ч1ябар. 85) Ярма. 86) Бушкала. 87) Берх1и. 88) Арцанти. 89) Зурх1яб. 90) Къярда. 91) Х1ерк1. 92) Белхьунси гидгари. 93) Бец1. 94) Жайран. 95) Замана. 96) Зе. 97) Зянкъяри. 98) Лут1и-г1ябул. 97) Ниъдирхъян. 100) Нур.

Адамти лишантачи бирхни

Бурули бирар, арх1яличи дуравхъунсилис т1алх1яна бац1ли архуси адам цугикалли, арх1я г1ях1си бетх1ерар или. Т1алх1яна шинни, ниъли яра ризкьили диц1или аркьуси адам цугикалли, арх1я гьарбилзан или.

Арх1я гьарх1ебилзан, бик1ар, эгер арх1яличи дуравхъунсилис вайси хасиятла вег1 адам цугикаллира, илала гьуни ц1удара житали байбяхъяллира.

Г1ях1ял лявкьян, бик1ар, эгер вякълякъи хъалчиб буч1алли, т1ашли вашуси хъяша хапли кьукьубачив вашалли яра хурег кабирхьух1ели, кьац1ла кесек дубгьабли т1ашбизалли.

Укусила беркала ч1алаличибад кабикалли, дуравси тухум гушиубли сай, бик1ар.

Гьункьяни кьяш чекац1ибх1ели, дякьличибси къаркъа илала гумлачиб т1ашбизалли, гьунгела биркур, бик1ар.

Супелла мер бугесбях1ялли, гьунгела биркур, бик1ар.

Х1ули г1яжаибли тирхьбик1алли (пирхбик1алли), ил адам гъай-мезлизи иркур, бик1ар.

Балуй някъла хъат бугалли, арц диркур, бик1ар. Алгъай някъла хъат бугалли, унрали рурси риркьу.

Лут1и кьяш бугули биалли, арх1яличи дуравхъес чевкъар, бик1ар.

Шичи бухибси гажин бац1ли чарбаралли, хъулибси баракат камбирар, бик1ар.

Дугели чис-биалра арц дедалли, хъулир арц т1ашх1едилзан, бик1ар.

Забли ургьуси аргъ, барх1ехълис шалахъбиубли, гъагулти мургьи-рангдиалли, г1ергъила барх1и зак аязбирар.

Бук1мала изайзи дикибти лигуби изесдирх1ур, эгер аргъ бумкьули биалли.

Къукъубик1ес гьалар забла к1унт1ри ванзаличи кадикалли, урзх1ерзар.

Имиули чула кьадубази диг1яндиркалли, урзар.

Кьибла х1унт1енбиахъубли, берх1и абулхъули биалли, дяг1 булхъан.

Чиллализир дяг1лис г1ергъи шах-сирис т1инт1диалли, дях1и х1ебиру.

Житни, хури гъузгъалдидирар, эгер мерсдалкьули диалли.

Арцанти чула пукьнази диг1яндиркули диалли, дебали буг1ярбирар.

Муси дирихь ванзаличи п1яц1биркули биалли, аргъ х1ебиршур.

Ванза заб-маркали белкъи биалли, кьуллала шин хьанц1ли дирар, ил дегъли биалли, амъурли дирар.

Вавнала бурги къух1ли диалли, зак чемъурсили каван.

Левли уили сай ца Г1ях1мад бик1уси хъулки. Илини дигалли унра шилизибтала, дигалли сунела шантала дурхъбазирад диаб, дуки-гьунила мераначирад диаб маза-мас, х1яйван-къача дилг1ули уила сай. Диг1унти дирцули яра, делгьи, дукули, ил х1еркайрули кали сай.

Диг1унти масла бег1тани ил г1як1алаирулри, туснакъирулри, амма сегъуналра г1ях1деш алк1ули ах1енри: туснакълавад гьавухъи, ил г1урра вилг1улири. Г1ямал буунти шантани, уцили, ил Агъалар ханничи арукили сай.

Ханни сунела нукертачи нерх бац1ахъес хъарбариб. Нерх руржесбиибх1ели, ил хъулкила х1улбази керт1ахъес буйрукъбариб.

Сукъуриубси хъулки дугира х1ерира дек1ардарес х1ейраниуб. Ил гьар мурталра: «Се замана баилив?» или хьарик1есях1иб. Илала суалти анц1дукьунти тухумтани шантази хьарбаили саби, секьяйда Г1ях1мадлизи ил хасият уббалтахъуси или.

- Замана белгибарес дигули г1ергъи, илала сегъуна-биалра диг1янаси пикри бургар,- бик1ули саби шанти. – Т1ях1уси барх1илизиб х1ушани илизи дайдугила манзил баили саби или бурая.

Аргъ буг1ярбиубси барх1и хъулибтани Г1ях1мадла суайс жаваб бедили саби.

- Халкь гъапулси замана саби. Дайдугила манзил саби или.

Г1ях1мадли се бирул багьес или, хъулибти, шип1бярг1или, лех1кахъили саби.

Лех1деш чебихьунх1ели, Г1ях1мад, касили г1яйсара, чегььурли ванати палтарра, хъуливад дуравхъи сай. Урк1ила аргъайчил ва г1яйсала кумекличил гьуни бургули, ил сунела къаршикарла дярхъ-г1яялизи ваили сай.

Г1яйса кьуватти някъбачил ибкьилзули, г1янжила келпичуни гьарисули, илини лацлизи т1ярхъи барили сай. Сунес диргалаухъуси чилра агниличи разили, сукъур дярхъла ух1на ветац1или сай. Х1яйвантала гьигьла т1ама х1ясибли, ил т1енурбаг1ив къяйц1ухъи сай ва х1яйванти хахамдиресиили сай.

«Ишра кьял саби, ишра кьял саби. Ишди къачни сари,- сунези сай гъайик1ули, урх1ла дярхълизив сунела хъулив кьяйда сак1убли уили сай хъулки. – Гьа, аттала баркабан, х1ера иш ишаб бугъара! – х1инц1ирик1есиили сай Г1ях1мад. – Гьари, баши, дила бугъа, наб г1елабад. Жявлил дила азбарлаб биэс г1яг1нисири х1у. Агълар ханни дила х1улби дурасниличибли, Аллагьли чедаахъибтачир имц1али х1ед г1ямру дерк1ес бикиб. Х1уницадра цацадех1 х1ела дузбани г1ямру дерк1ибти ах1енну, баши наб г1елабад.- сунени абикьурли, халабаахъибси х1яйвайзиван гъайик1улри ил.

Гьая арзес х1ейубли, илини, зузик1ули, къярда бак1ахъили сай ва бугъа сунес г1елабад гьайбарили сай.

- Валлагьил г1язим, Г1ях1мад, х1яблавра, вилг1х1елг1ули, паргъатх1ейруд х1у, - тамашабиубти шантани алавуцили сай хъулки.- Някъбала кьуватцада х1улбала шалара биалри, х1уни лебил дунъя гъарали лут1ади.

Ил анц1букьла г1ергъи Г1ях1мадли «Се Замана баилив?» или хьарбаибси ах1енри, бик1ар.

Дудешла васият

Буили саби, лебли саби дудешра илала х1ябал дурх1яра. Дурх1нала неш жявлил ребк1или руили сари. Дудешли дурх1ни, нешла агри х1ебагьахъурли, бахъ ах1ерали халабаахъили сай.

Сай убк1ух1ели, дудешли дурх1нази тиладибарили сай: «Ну х1яриихьили г1ергъи, дугели, дила х1ябличи дак1ирая. Цаибил дуги анк1и дег1еная, к1иибил дуги – мях1яр, х1ябъибил дуги – биринж. Дугила гьанк1 батурли, ну вик1уси барадалли, х1ушаб г1ях1деш бирар».

Дудеш х1яриихьили г1ергъи к1елра халати узи «Убк1уси дудешли къагъдешлизир дурибти гъайли се г1ях1деш хеса?» или бусес кабихьи саби. Вишт1ал узи биалли, касили анк1ила сяг1ра, х1ябрачивях1 гьайиубли сай.

Дудешла х1ябличи анк1и дег1унмад къукъу-рямкьла т1ама-гьамали ванза к1ухбик1есаили саби, урзесбиили саби. Цализи ца чейгути гъагултала ургабад х1унт1ена урчи багьарбиубли саби ва дудешла х1ябличи дег1унти анк1или бугесбиили саби. Ца-г1ях1ил анк1или белкъи, урчи паргъатбиубх1ели, вишт1ал узи, ял-кьамализи васи, айгъирличи мурдайили сай.

Урчили ил верх1на ванзаличи чегахъили сай, верх1на – зубрази. Амма урши урчилизивад дек1арикили ах1ен. Илх1ели урчи бик1ули саби: «Гьу, урши, х1уни ну ца-г1ях1ил анк1илира бахунра. Х1у гъабза виънира набзи багьахъурри. Гьанна буюрик1ен: ну х1ед мук1урлира. Бура, х1ед се г1яг1нилил.»

- Наб селра г1яг1нили ах1ен. Ну дудешла васият бартаахъес вак1ибсира,- вик1ули сай дурх1я.

- Х1ебиалли,- бик1ули саби урчи,- х1ед х1яжатбикибх1ели, ну лябкьясну, дила ялкьамализибад ца гъез каса. Иличи уфъадли, ну х1ела мякьлаб бирус.

Уршили ял-кьамализибад ца гъез къяббарили, урчи баткаили сай.

Г1янруч1ла шалаличил сай биалли хъули чарухъи сай.

К1иэсил дугира сунени буруси караматдешличи бирхх1еурли, халати узби бусес кабихьи саби. Вишт1ал узи биалли, касили мях1ярла сяг1ра, дудешла х1ябличи вякьи сай. Х1ябла г1янжиличи мях1яр дег1унмад къукъу-къяйкла к1ухличил ц1удара урчи багьарбиубли саби.

Уршили илра тяп х1унт1ена урчиван мук1урбак1ахъили сай.

Х1ябъибил дугира биринжла сяг1личил урши дудешла х1ябличи вякьи сай. Биринж бег1унмад, ванза зер-зербик1ахъули, ц1уба урчи багьарбиубли саби. Бег1ла вишт1алли, ц1уба урчира сунес мук1урбак1ахъили, ил урчира баткаили сай.

Дудеш вебк1или г1ергъи 52 барх1и ардякьи сари. Дудешла х1урматбарес цалабиркути тухумтира цацали арбякьи саби. Дудешла юртра цунбухъи саби. Илх1ели уршили х1унт1ена урчила гъез уфбарили сай. Илмадан, никубачил ванза икъули, капула гьалаб х1унт1ена урчи багьарбиубли саби:

- Гьу, урши, бура, х1ед се г1яг1нилил.

- Х1ела кумекличил наб талхъа рурси сарукес дигулра.

Жагьси урши сунечи мурдайибмад, урчи дяг1личибра кункли гьайбиубли, талхъа к1ялг1я-гьала бетаили саби. Х1ябъибил дерх1личибси, рурси диг1янрарибси хъа улкьай урчили, т1ях1бухъи, гьабасили саби. Гьаб-уб илгъуна ц1акьла бег1 х1унт1ена урчиличи, жагати куц-кабизличилси ил урчила мурдачи талхъа рурси лерг1ер тамашариубли сари.

Хапрарили рурсира, хъуливях1 чарулхъуси шинкьанкулала урши талхъа нукертани чеили сай. Илдани х1унт1ена урчира, талхъа рурсира, ил уршира, урги-дерга чегахъили, ванзаличи гербухъахъи саби. Урги-дергали кьяшлизивад вяхъибси уршили илх1ели ц1удара урчила гъез уфбарили сай.

Илмадан уршилис къияндикибси мерличиб ц1удара урчи багьарбиубли саби. Илини, цулбачил ц1ац1адарили, х1ябалра бяхъибтазирад ургни дурадит1и сари. Ургнани детаахъурти дяхъурби, лезмили лямдирули арадиахъубли сари.

К1елра урчира талхъа рурсира сайра чарулхъуси вишт1ал узи пикриухъи сай: «Дудешла юрт халати узбас батурли, наб сагаси юрт т1ашбатес биаллири, г1ях1сири. Ц1уба урчилира наб кумекбарес чесибсигу. Гьари, х1ердик1ех1е…»

Вишт1ал узини ц1уба урчила гъезра уфбарили сай. Илх1ели, х1их1ибик1ули ц1уба урчира, илала къакъла г1елаб ц1уба к1ялг1яра дагьардиубли сари.

Халати узбас х1унт1ена ва ц1удара урчира савгъатдарили, вишт1ал узи талхъа рурсиличил, ц1уба урчиличи мурдайили, к1ялг1яличивях1 гьайиубли сай. Къапулавад ух1наулхъух1ели, дудешла рух1гьаладизурли сари: «Агь, дила г1ях1гъабза, бег1лара ну дигуси урши х1у уилри. Х1уни саби Дила васият бартаахъурси. Давла-баркатлизив, талих1чевли х1ериаби х1у! Баркалла биаб х1ед Дила гъайлис марли калнилис».

( Дурх1ни уббилхьла х1язли биркьух1ели дуч1ути)

Чибкур-чибкур, г1ярг1яс – мучи, чякас – х1яли, эмх1ес – кьяркья, кьулас – мура, урчас – мухъи, иш нушала Мух1яммадлис кьац1личи к1ема – п1яц1!

Цацада, к1ик1ида, гургурда, бач1инда, сумида къумида, кьадар пяш-кьяш, пампаражим парампак!

Ина-ина, учур-дина, бемгалимса, самалагъажа, дяни-г1уни, чукъи рат!

Хараб хабар Хабт1ила, харала бут1а Ильясла, бурдиб къичу Бях1мудла, х1яна муц1ур Х1ябибла!

Т1улби дуйг1ух1ели буч1уси: «Ак1ади-мак1ади, к1улди-мулди, анк1и-лянк1и, пичла г1елаб мурил хъяр ках1есибси – сай чяпар!

Ада лявкьян – гъайла бикьид, гъалцад хяла гъямла иргъид, х1яв буц1ала ц1умла иргъид, ц1ай-ц1ай-ц1ай, дай мургьила кулеха биркниличила иргъид, ц1уб арцла ири-камал лерхниличила иргъид. Х1ебиалли, гьу, бура: х1ункъа бигив, т1ул бигив, т1улукмар Т1ут1и ригив, кулухмар Кайха ригив?

Ва къяна, къяна, къябик1и, къянала дурх1я ц1ивбик1и, санабси гурда силт1бик1и, г1ямзабси г1яра г1емчбик1и, нушала Гьарунничи гьанагарли гьанк1 баши.
Даргала халкьла буралаби

Дунъя биц1иб масличиб т1ярхъи биц1ибси кьяйдала г1ях1си бирар.

Нешла хунк1ра-бархли муръиси бирар.

Дугели г1ях1ладли калунси хинк1ли гъай дала.

Анкъилар хъу делг1ули, хъулир мура удуси.

Азир унцла вег1ра мурч1личи г1яг1нииркур.

«Х1яйт!» или х1еръибсини «Х1я!» ибх1елира х1ергъу.

Чяртлизи ках1ейкибси нясх1ейрар.

Ях1агарси къаркъа къадалабра х1ебуар.

«Биха!» бик1ен, ва мух1ли, бедибсира х1ед саби.

Сири кабизурих1и ганзира кабирхьу.

Гьуйчиб баргибси гьуйчиб беткайхъур.

Житали хибси вацали арбихалли, хъулиб баркат х1ебирар.

Мурталра букалли, варъара кьут1кьубирар.

Адам к1ина ах1елк1ан, гьачамли духух1ейрар.

Жих1ебарибси мерличи бякьунси хялис я лига биркур, я т1ерхьа.

Г1ярг1я бяркъес хьулбухъунси жибх1я жявли бухънабиур.

Сегъуна салам бедадра, илгъуна жавабра иргъид.

Урк1би кадарцалли, чурхри кадурцар.

Урх1ла сек1айчи вег1 къячх1ейкалли, ил саби-сабил г1елабад дуц1х1ебулхъан.

Урх1ла урчиличи мурдайибси чяртлизи каркур.

Вег1ла кьап1алиув вег1 талхъан.

Бууси маза барх1или х1яйна изу.

Гьачам гербухъунси къаркъа къадалаб ах1и х1ебуар.

Хя къячбикунси лига хялис балтуси саби.

Бишт1ала х1ебелсунси мурч1 халали х1елусан.

Бишт1атачила – дишт1ати къайгъни, халатачила – халати.

Вег1 агарси масла букьурти бахъал бирар.

Хъули архуси къаркъа дек1си х1ебирар.

Вег1ла хяли ваталли, урх1лали – валта.

Някъби сецад гьак1дирули хьалли, т1улби черх1едиркур.

Варъали бакалли, ханжалра лямбиру.

Гъайли – гъай дургу, к1ат1али – г1яби дургу.

Мучицад вайбаркь кьяраэс х1ейадли, дубурацад кьяраэс чевкъар.

Жявли айзурсира жявли хъайчикайибсира пашманх1ебирар.

Вег1ла кьанилаб х1ебих1ибси урх1ла кисалаб х1ебуар.

Ухънаваибх1ели ганзухъ ахъесичиб, жагьх1ели х1урхъи ахъес гьамадси саби.

Някъли барес вируси мух1лиличил мабирид.

Арц анц1дукьунси яра илди даибси адам виубси ах1ен.

Хьулани баркьудиличи шурдатесра гъабзадеш г1яг1нити сари.

Гьалмагъ виц1ибсини ват1анра бирцу.

Гъайлис къянаирусила къала бетх1ерар.

Душманти баришбаресичиб къаркъаличи кьац1ик1ес гьамадси саби.

Х1ядурдеш агарли х1язра г1ях1си бетх1ерар.

Ламусли ламус лебху, уркъбякъли – уркъбякъ.

Х1яракат х1ебиалли, баракатра х1ебирар.

Х1улби кьяп1ли гьуни х1ейхъид.

Хъулир лех1ели, х1ейгахъути няс дирар.

( К1ел далайчини абзлизир дуч1ути)

Ват1айчи диги агар,

Бухънабала дард агар,

Левли х1у се вариши,

Жагьх1елира ц1акь агар?

Чарх лебли, урк1и агар,

Бек1 лебли, мех1е агар,

Пасих1 г1ямру дурк1ути

Гъамтачи карц1и агар.

***

Вайлиурти ярагъли

Ц1яб дуги шаладиран,

Хъуц1румачиб варгьили

Шалал берх1и ц1ябдиран,

Ахъ х1урхъла хан ч1акназиб

Урк1и авадан хъирхъа.

Х1у урк1ила вак1адли,

Т1ут1укабирар хамха.

***

Х1ечи карц1карирули,

Даим далайрик1ира.

Т1амала иргъх1ергъули,

Агьи или рисира.

Дунъя яргала саби,

Буру даим халкьлира.

Талих1ла багьа багьес

Ярга баэс набчира.

***

Дила дигайла урк1и

Сен х1ечи бит1ак1иба?

Кьисматли талих1личи

Сен наб гьуни г1ек1иба?

Вег1лизибад дигахъу,

Бик1ар, игъбарла шала.

Х1у агарлира бургис

Дила кьисматла ч1ала.

***

Ц1умла иргъидра или,

Далайэс урухк1улра,

Гьардаим лех1кахъесра

Дила гьунар агара.

Мурад агарти г1ямру

Дерк1или се дариша?

Х1у агарх1ели, мурад

Наб сегъуна биэса?

***

Ах1ерти дубуртазиб

Ц1акьра бургис, ахърира.

Дила анц1кьи-шишимтас

Багаласи дарманра.

Чат1ни г1яшикьдиэси

Зайбулхъахъас макьамра.

Г1ялам х1яйранбиэсти

Чердирк1ис х1ябкубтира.
***

Урк1и, бура, гьардаим

Х1у селис хьулбик1уда?

Гьарх1ебизла дяхъурби

Зели салис делг1еда?

Бура, талих1, илцадра

Х1у сен гьарахъбиркуда?

Хъябхъяливан ритили,

Сен ну къух1рилзахъара?

***

Ах1ерси, гьар мурталра

Гапх1ерик1ус х1ечила.

Х1ела х1ялалдешличи

Пахрубарес ратаба.

Х1ела пасих1 дугьбачи

Лех1ирхъес х1ядурлира.

Х1у гьанни г1ямру дерк1ес,

Багьи, ну кьабуллира.
***

Игъбарагар галгала

К1ап1ри жявли кадиркур,

Талих1агар сагнала

Гулвавни шахли игур.

Дубурла вава-кьарлис

Бези рях1мат бигахъу.

Дила ц1удара х1улбас

Х1ечи х1ерэс дигахъу.

***

Дитили х1урхъи миъли,

Хъябхъяра чебарбякьун,

Дила кьабул шалайли,

Урк1и дерки, чарх батур.

Дехьлиубси хьанц1 лагьа

Х1ерли бирар декьличи.

Даим нура х1ерлира

Х1ела урк1ец1иличи.

***

Варъала муридешли

Мурч1алира ч1ямбиру.

Талих1черти дигайли

Шишимти гьарахъдиру.

Берх1и г1елабикалли,

Вавали бек1 къух1бурцу.

Игуй гьарахъикалли,

Дай урк1и дардли бурцу.

***

Ахъ х1урхъла ц1удар хъирхъа,

Сен язихъли буч1улри?

Ц1акьти дигайла ц1али

Чарх игулив дилаван?

Ц1яб вац1ала хьанц1ил бец1

Сен х1у диг1янбиркулри?

Умут агар карц1или

Бек1 булъулив дилаван?

***

Шамахила мургьи-арц

Дях1и аурли дац1аб!

Х1ечи дихьиб дигайли

Дац1ахъибну дила чарх

Баку-базарла хазна

Х1ерзи агарли бегъаб!

Х1ечи х1ясратти х1улби

Дилгъулину дилара.

***

Муси дирихь дак1алли,

Шурми шинни к1ант1дик1ар.

Х1у урк1ила вак1адли,

Урк1и бахъ кьакьабик1ар.

Къукъудик1ар гъагулти –

Заб-марка диру вара?

Х1ела дях1 чех1ейули,

Ях1барес рирус вара?

***

Барх1и вачарли бурк1ан,

Дила дурашан Шалда,

Дуги улхъули бурк1ан,

Ва дила Бацла Шала,

Урк1илис кьабул юлдаш,

Риганай лерал, бура.

Х1у варкьиб х1ела нешла

Хьул чичи сабил, бура.

***

Г1ебшнила манзаллизир

Дуг1 аркьути къургъиван

Гьарахъикири х1ура,

Х1ечи х1ерлира нура.

Дярг1иб шина г1инизван

Дигайли диц1иб х1улбар,

Дегъдешлизиб кьуллаван,

Марли, веткайхъур вара?

***

Духъут1диубти к1ари

Лайдик1у галгубани.

Атх1еблизир сагали

Жагьдиахъес кьялуби.

Гьар дус ванзали сунна

Дарсдиру палтар кьарла,

Ца дила дигай сари

Дарсх1ейрути цайналра.

***

Далуйти-делхъаначил

Г1ялам халкь г1яшикьбиран,

Масхара-айлахъличил

Шишимти черардикан,

Х1ердарибти х1улбани

Дибг1ян махьурби диршан,

Дила сирх1ян сурях1и

Калаби х1у арали!

***

Гьак1дариб г1ярчумагли

Душма къала гьабайсан,

Тур гумилис баршили,

Ханихла къада ихъан,

Дяг1ван арцур айгъирли,

Диркьурби чедидирхъян,

Гуржи абала Жайран,

Калаби ара-сагъли.

***

Кьиблализир адулхъул

Х1яли-арцла шалал Бац,

Сен-сен сабур бариша,

Чех1ейули чумал баз?

Ва дила Бацла Шала,

Ваши шантала гьала.

Шаддешличил чарухъи,

Гьарзабара гьаргала.

***

Ши-алав шанда бару

Сахъдешлис даим луша.

Шилизир шихъла т1улри

Къугъадешлис т1ашдалта.

Шанда барура – х1уша,

Шихъла т1улрира – х1уша,

Агь, х1уша дахъдаарти,

Ну-алав узби-рузби!

***

Ц1уба мукьри диркьанир

Кьукьмуцли кьарли далхан,

Азир маза х1урхъазир

Мех1-мех1ли зели далхан,

Ай, чубкар кьап1ала вег1,

Ай, балк1а т1ерхьала вег1,

Иганай, марли, дила

Х1ебикьулрив т1амала?

***

Жанай вавни азадли,

Гулвавни аваданни,

Дила сайгу уцили,

Гамъа нешла рурсили.

Варачайзир шин дахъал,

Шилизиб жагьти бахъал.

Х1ед х1ейгахъули хьалли,

Ну ригахъути бахъал.

***

Дилг1ули хамдирути,

Хамли кепкадирути,

Дахъ гъаргъли хъямдашути,

Дурашан шилтахъчиби,

Бек1 ахъкабурцадалра,

Уктемли дашадалра,

Гапдик1ути х1ушала

Багьа саби хъулкнала.

***

Уршбани дуч1ути

Дигай дихьиб гамъала –

Ганз – къарабагъ урчила.

Карц1ай духъун рурсила –

Х1улби манай улугьла.

Тяп х1угъуна х1ябшиман

Х1ябал гъайлира рургис.

Х1угъунала таркаман

Мисри турлира сархис.

***

Х1ейги наб х1ела дигай,

Диалра мар-мургьила,

Диги мажарла х1ярх1я,

Диалра гъургъашинна.

Х1ейги наб х1ела карц1и,

Диалра варъа-нерхла,

Диги дила хьанц1 лагьа,

Риаллира г1ядатла.

***

Бац-берх1ила гьарахъдеш,

Х1урхъала авадандеш!

Рурси, х1ела уктемдеш,

Дила чархла х1яйрандеш.

Дила урк1ила рух1на

Х1ерризи, дигул гьалмагъ,

Бургид илаб ухули,

Х1ечи дигайла чирагъ.

***

Гьанк1рик1ули, ч1ямрик1ан,

Русули, хинк1а рукан,

Хъулибси нергъла хуп1ли

Дурхъиб эмх1е бубшахъан.

Бузутачи кьясрик1ан.

Рузес х1ейгули, рисан,

Мурад бетх1ерух1ели,

Лерил т1алх1яна дялчан.

***

Савли дулх1ул чат1назиб -

Ва дила булбул чат1а,

Вавнадяхъиб унхъразиб -

Ва дила нарла галга,

Хъумала х1яраначиб –

Дила жанайла вава,

Ратаби х1у Аллагьли,

Дила чубкар мукьара.
***

Гьай аман, ахъри диги

Бацра берх1ира касес,

Берх1и – х1у ванарарес,

Бац – ца х1едцун улкахъес.

Ахъри к1елцад ц1акь диги

Г1инцла галга ветаэс,

Гушх1ели, х1у рукахъес,

Ракьунх1ели, шадрирес.

***

Кьар-ургаб ваваливан

Г1ямру къугъали дурк1ан,

Дила жагь урк1илизир

Авадай х1еркариран,

Минала махьилизир

Михъири ц1уб мукьара,

Марли, ц1умрик1улира?

Бец1ван кьакьали вара?
***

Давлали х1елукъанти

Белкъмабелкъаб варъали!

Давла бурчулра или,

Ляг1нат бурчуну чуни.

Гъай-мезли х1елукъанти

Белкъмабелкъаб ц1едешли!

Дурести адерхалли,

Дялчану жагьти урк1би.

***

Зумал вац1ала бух1наб

Булбул сен буч1ар вара?

Кьадарагар мерличи

Дигай сен дирхьу вара?

Къадакад г1янжи-къаркъа

Х1ерк1ли сен диху вара?

Талих1агарти г1ямру

Сен-сен дурк1ути вара?
***

Чуйнара чедаира

Дяг1ли к1ап1ри архули,

Дила кьабул гьалмагъла

Г1ямру дуг1ли аркьули.

Ахъ х1урхъачи вирхули,

Хъулри лушанра – абдал.

Х1угъунайчи вирхули,

Карц1иуб нура – абдал.

***

Дирихь биъна ваира,

Х1у риъна виус или,

Маркна диркьна ваира,

Х1у рашна вашус или.

Багьана агар дубрир

Х1едиркьу гьалак марка,

Х1ебиалри багьана,

Х1едирхьи х1ечи дигай.

***

Хъар сих1яла санбазиб

Михъири арцла къакъба,

Хъали биц1иб маслизиб

Т1ели-мургьи пигьала,

Х1у дигайли дарманраркь,

Мигла иргмани дегван,

Х1у карц1айли гьалакраркь,

Мажарли хьанц1 х1ярх1яван.

***

Савли брх1и абулхъан,

Рурсби шичи кабулхъан,

Риганай рарх агарли,

Дила чарх батх1ебулхъан.

Хайдакьла унхърала г1инц

Х1еберкунсира – язихъ,

Х1у агарли дурк1ути

Дила г1ямрура – язихъ.

***

Нушала шила рурсбас

Чакмачебти бигахъу.

Чакма дилара лерри,

Ца кьяч1а белки хьалли.

Нушала шила рурсбас

Кьап1ничебти бигахъу.

Кьап1а дилара лебри,

Хьар сума белки хьалли.
***

Муси дирихь ардашар,

Дубурла бек1 буцили,

Дила ригуй аррашар,

Някъялра х1ебуцили.

Х1угъунти: «Давла!» бик1ар,

Лебдешли х1елукъули.

Нугъунти: «Талих!» бик1ар,

Лебсиличи кьабулли.
***

Дигахъес дигух1ели,

Даим далайик1ира.

Гьанна х1у дигух1ели,

Дубахъес вих1ейрулра.

Г1яшикьти нуша-ургаб

Гъайбик1утала бахъдеш,

Х1ечи карц1си урк1ила

Дарданала кьут1кьудеш.

***

Х1у ах1енсилис далай

Белч1ес ахъри агара.

Х1у агарли х1ериэс

Бек1лил пикри агара.

Х1ечила шишимх1ейк1ес

Чархлизиб ц1акь агара.

Х1у агарси риадри,

Х1ериэс х1ебалира.

***

Тухумтачи х1еръили,

Гелешмеш рургу цали.

Куц-кабизличи карц1ли,

Дигай дирхьу царх1илли.

Мас-хазналичи гъаргъли,

Гьалмагъ черрирк1у цали.

Чарх-бек1ла кьуватличи

Х1ерик1ар царх1ил карцли.

***

Даргантала г1ядатуни

(Сирх1янтазирад аргъибти)

Адам г1ях1силичи вихес вирни – ил рух1лашалси гьунар саби. Г1ях1силичи вирхес вирнили адамла аги-х1ял, хасият паргъатли калахъа. Урк1и-х1ял паргъаттили диубцад, адамла арадешра имц1али бирар, адамти–ургаб балгундешра камх1ебирар. Амма адамлис ил г1ях1дешличи вирхницун баибси ах1ен. Инсантала талих1ра разидешра яшавла шурт1разибадра, т1абиг1ятла аги-кьяйдализибадра, алавти г1ямрула х1якьикьатлизибадра дигахъуси саби. Илбагьандан даргантани, хаслира хъар сирх1яла жамиг1ятли, ишгъуна балга бирули кали саби:

- Белх1унрив! Абизуррив!

Г1яламлис цаси Берх1и!

Шантас шала бихули,

Шалали абулхъаби!

Халкьлис баркат бурт1ули,

Х1у баршили калаби!

Берх1и г1елабиркух1елира, балга бирули кали саби:

- Х1у саламатбараби!

Г1ях1 гьуникад букьяби!

Нурла шала улкули,

Нушачи чарбухъаби!

Нуша даргаба шадли,

Шанти баргаби сагъли,

Дурабти, узби-уршби

Баргаби бартахъили!

Вава-кьарличи, гьарил миц1ир жанничи, чила-дигара виаб, гьарил вишт1аси дурх1яличи сирх1янтала диги дахъал дуили сари. Ник1а дурх1я някъбазив улхъахъули, илдани ишгъуна балга бирули кали саби.

- Халавааб! Ц1акьиаб!

Ц1акьси нартцада вааб!

Г1ямру духъяна ак1аб!

Талих1ла вег1 ветааб!

Вишт1аси дурх1я, гьуркьик1ули, чеибх1ели, ирули кали саби:

- Гьуркь белшен! Ц1ур белшен!

Ц1урцада халаваи!

Г1ялам разибареси

Ах1макь гъабза ветаи!

Атх1еблизиб бег1 гьалаб кьарла чуду букух1ели, ирули буили саби:

- Дила изала зубрази,

Зубрала изала муснази,

Муснала изала ч1ич1айзи,

Ч1ич1а изала душма ери-юртлизи!

Тухтуртира илдала дармунтира агарси замана адамти дяхънушбала кумекличи х1яжатбирки. Дарма шичи аркьусини яра илдигъунти шинничил чарулхъуси адамли цайкьяшмачил х1ерк1 башнавях1 вях1гьавли кайзурли, бек1ла чедирад шинра лайдик1ули, ирули кали саби:

- Ва дила дубурла х1ерк1,

Дармандирул шинна бег1,

Излумира ардуха!

Зуг1лумира ардуха!

Бунагьуни ардуха!

Зарулти черардука!

Буравла (х!улбала) изала багьарбухъунх1ели, «бусурман» дарман дирули кали сари: 7 биринжла кьякьра, кьиц1кабарибси х1унт1ена ч1янк1ила 7 кесекра сукурализи кадихьили, къаркъала гажийзирад 7 шинна к1ант1 дак1ахъили, сукурализирти суркдирули дуили сари. суркбируси ч1янк1ила кесекунани шин х1унт1ендиахъубх1ели, илди шинничил изуси х1ули ицули буили саби. Илх1ели балгара барх буч1ули кали саби:

- Ту! Бурав ккуч! Бурав ккуч!

Гушлирив – х1рхъази букьен!

Милиглирив – урхьнази букьен!

Х1уйзибад х1у к1унбац1и!

Х1ули изусила ура ахъили, балга даимбирули кали саби:

- Ишди дарман дируси

Дила някъ сабаб биаб!

Аллагь дарманиубли,

Изала пях1ли буаб!

Бук1мала изай (ревматизм) лигуби мурхьли изескаибх1ели, зяг1ипсини сай-алавси мерличиб дисличил яра г1ябуйчил мява бирили, г1ур ил мява (изала багьарбухъунси мер), бут1надбарили», ишгъуна балга бирули буили саби:

- Ишабри х1у ак1убси,

Ишаб пях1ли бетахъи!

Къел-х1ерзи ках1елахъи,

Дила чарх азадбати!

Илгъуна балгали кумекх1ебаралри, ц1уба ва ц1удара г1ежнала гъаллизибад (г1ежа-къяйла ч1умати гъезбас сирх1янти «гъал» или бик1ар) т1анил бемхурли, вайлиу ил т1анил бигьи, изала багьлабирниличи хъябшти бирхутири.

Х1яжлизи укьес имкан агара или зигарик1усилизи ирусири:

- Кири баили дигадли, сукъурси къардх1евхъахъес гьуйчибси къаркъа убаса, гьунарагар бухънабас виубцад кумекбара, кьисматли г1евх1евцибси ятимра разивара, хъябшсилис, г1яргасилис балуси дарман бара, мез х1елул миц1ираглис х1уни бергеси беда. Иличибра халаси кири биубси ах1ен, я г1ур бируси ах1ен.

***

Вишт1аси дурх1я, усули, сайцун хъулив ватес чевкъули биалри, илала сирила чеди къямц1а яра мегьла царх1ил г1яг1ниахъала кабирхьули кали саби.

Асубирар, ил г1ядат жявх1ели адамтани мегь пайдалабирес бех1бихьличил бархбасунси г1ядат биэсра.

Ярагълавиубси адамлис урехи камли биъни ашкарси саби.

Усуси дурх1яла сирила чеди «ярагъ» кадирхьни – жявти дусмазиб ак1убси, мегь бузесаънила караматдешличил бархбасунси, г1ядат биэс г1яг1нили саби.
***

Ниъла цулби кадикибси дурх1ялизи ишгъуна балга бирахъули буили саби: «Вацала цула жинжала ааб! Дила цула арцла ааб!»

Ил балга дурх1яли верх1на тикрарбаралли, илала цулби арати детарниличи бирхули кали саби.

Г1ур ил цула бибг1янбарахъили, къаркъала лацла т1ярхъилизи диг1янбарили, ирули кали саби: «сагали ляркьун цулби дак1абгу ара-сагъти, къаркъубачир т1умати!»

Дугели бек1ла гъез хъарсдирахъесра къадагъабирули, кали саби. Илкьяйда дугила манзиллизир гъезби чердушахъесра къадагъабирули кали саби. Гъезби хъарсдарибсилис яра никуби кьиц1дарибсилис «бунагь биур» ирусири.

Анц1букь хут1ла шала агарли, хъулри шайт1ан чирагъли г1ях1ил шалах1едирнилизиб, бииши. Ника яра гъез гъудуркабиубси беркала се манзиллизибра дигахъуси ах1енри.
***

«Бунагь биур» ируси дугели чи-виалра цайкьяшмачил кьакьакад вашалри. Халатани бишт1атази ирусири: «Цайкьяшмачил вашули, шайт1а дурх1яличи кьяш чекац1алли, балагь лябкьян» или. Анц1букь гьаб-уб ц1ябти, къирли х1едуцибти, кьакьурбикад цайкьяшмачил вашусилис урехила биънилизиб бииши.

«Бунагь биур» или къадагъабирусири дугели кьакьурбази шин чябхъдирахъесра, нясдешуни дура ардихахъесра. Илдигъунти г1ядатуни адамтази сахъдеш бирахъес дебали манпаг1ятлатили урдулхъутири.

***

Хъубях1румала байрам дурабурк1ух1ели, бег1ла г1ях1ти унцира дабгили, бег1лара х1урматли хъубзарара чеввик1или, унцала мукукрачи х1унт1ена ч1янк1ила кесекунира даршили, цаибси гъарш кайусири.

Бацунси хъучи анк1и делг1ух1ели, улцуси хъубзарачи г1янжи лайдик1утири ва ирусири: «Г1янжи паргъатли калаб! Сабухъ халаси бак1аб! Я хъябхъяли, я дяг1ли сабухъ заямабараб!»

Цаибси гъарш кайуси хъубзарачи шинра чябхъдирутири ва ирусири: «Безити заб дирули, ванза рях1матли белкъаб! Душманна хъуми-дархли дегъдешли мадигахъаб!»

Хъубях1рамала барх1и, г1ях1ти берклумира дарили, шадлихъуни, абзани дурадерк1алли – г1ямру талих1чертили, разитили, эркинтили детарниличи бирхауд бирхьусири.

Бурули бирар: «Бузерила дус секьяйда бех1бихьадра, илкьяйда бурк1ра бурк1ид».

Дубурлантани бузерила Сагаси дус бех1бихьни т1абиг1ят «миц1ирбирниличил» бархбалсахъи. Илбагьандан сирх1янтани дуки-гьунила мераначи х1яйвантала х1енкь дурайънила г1ядатра дурабурк1усири.

Х1еб дак1нила, гьалар-гьаларти вава-кьар дагьардиънила разидешличил дархдасахъи, шантани гьунибаъниби дурадурк1утири ва дерц1ибти анк1ила яра мях1ярла кьялшуби дурт1ули, цали ца мубаракбирутири.

Ц1уба г1янжила мераначи дурабухъи, шадибгьундури дурадурк1утири. Ц1уба г1янжиличил хъулри диркили, яни шалг1еббалтусири. Дях1ла кам арали, жагали калниличи бирхули, ц1уба г1янжила гъудурмайли сирилабти дурх1нала дях1 дикутири. Хьунул адамтани биалли ц1уба г1янжи бархаибти шинничил бек1ла гъезби ицутири.

Гьар шилизир мукъри разити аги-х1яйзир гьарилла булдешличи мешули дурадурк1у. Сирх1янтани илгъуна разиси мекъ таманбирух1ели, ц1икури шичи рику. Илини сунела х1урматлис цалабикибтала гажинти, къянурби шинни дирц1у.

Ил г1ядат ц1икури лебталалра х1урмат барес балуси ва рируси, бузери дигуси, араси риънила лишан сабри.

Мукърас г1ергъити бурх1назиб хъабиубти жагьилти шантани бег1лара бигути г1ях1ливан чучи жибирутири ва савгъатуни лугутири. Ил тухумдеш уржахънила, жагьилтала г1ямру эркинтили диубли дигнила г1ядат сабри.

Бег1лара урк1ец1иагарси гъармука Надиршагь Дагъистайчи чевхъунх1ели, Буршлила ванзурбачиб халаси дергъ кабикили саби.

Ург1ерила шилизив наибли узули калунси, Г1яяццимахьилизив ак1убси Х1ямзат, бучили сирх1янтала г1яскарра, буршлантас кумекличи музаухъи сай. Луг1илашал халаси Надиршагьла г1яскар т1ашаэс сирх1янтала камси г1яскарла ц1акь ах1ебаиб. Г1ях1ил ярагълабиубти душмантани, кьягни-бардначил хабарагарли чучи чебухъунти сирх1янти къирбариб. Вяхъили, амма миц1ирли калунси ца Х1ямзат сайри.

Душмантани ил ясируциб, саби биалли лаг, сирх1яла махьурбазибях1 гьайбиуб. Г1яраб мез г1ях1ил далукъи, мук1урх1якьуси дубурлан душмантани, турла бугаси бех1 къузбирули, г1язабурк1улри.

Душманти Х1ямзат ак1убси Г1яяццимахьила мер-мусаличи баиб. Махьилизиб Х1ямзатли ца кулпетцун сабри калунси. Царх1илти биалли Надиршагьличил дергъ бех1бихьес х1ядурбик1ути булугуначил бархбикилри.

Бац1кабухъунси махьиличи, ясирбуцибси сунела кулпетличи кьакьавак1ибси Х1ямзат «Ашаду Аллагь!» или ахъли т1амара дарили, чятирла уди кайибси Надиршагьличи чевхъи сай. Цулбира кьябц1ардирули, хунк1ира ч1умадирули сунечи чевхъунси, х1или к1ант1ик1уси дубурлайчи Надиршагь тамашавиубли сай ва палтар чердердахъес хъарбарили сай.

Нукертани ил уцили, чула вег1 бек1ла гьала т1ашатурли сай. Надиршагьли илала кьаркьайзир лерти 96 турла дяхъи дейг1и сай.

Х1уребала вег1бек1ли, палтарра чегьахъурли, ил чятирлизивад дураили, сунела бургъантала гьала т1ашизахъурли сай ва пахруличил бурили сай:

- Наб дигахъира дила лебилра бургъанти иш гъабзаван ч1уматили биубли ва урехиагарли бургъули. Х1ушанира булугуначилси дергълизиб ишилайчиб халаси урехиагардеш чебаахъес дирниличи умут бирхьулра.

Г1ур ил, Х1ямзатличи ласяхъили, вик1ули сай:

- Х1у илгъуна гъабза виъни багьандан мурахасвалтулрину, набзи х1ела тилади леб биалли, бура.

Гъамли иткъира убк1ни балуси Х1ямзат вик1ули сай:

- Дила цаибил тилади саби: дила хъалибаргличи къячмадиркудая. К1иибил тилади: Аллагьла бунагь биурну, ризкьила хъумачирад г1яскурти гьарахъли дикеная. Х1ябъибил тилади: сирх1яла шими х1урубнази гъарали малут1ахъадая.

Жагали г1яраб мез дални багьандан, динничи чекайзурси наиб виъни багьандан Х1ямзатла цаибилра к1иибилра тилади Надиршагьли бартаахъили сай, амма х1ябъибил тилади буи сай. Сунела х1уребала бургъантани бамсриихъух1ели, хабарагарли чебухъунти, сирх1янтани илди къирбарни багьандан Надиршагьли къаркъаличиб къаркъа х1ебатурли, Г1яяццимахьира Издагла шира дарбадягъиндарили, лагвях1, булугуназивях1 гьайиубли сай.

Гегугли, царх1илти арцантаниван, ванзаличирад шин х1едужу или бурули бирар. Ил анц1букьличилабурули халкьлизиб айту лебси саби.

Жявх1ели, ванза дегъси манзиллизир, арцанти цаладикили сари ва къую буркъес вяг1даладиубли сари. Лерилра арцанти х1янчилизи ахъили сари, амма гегуг бузес кьабулбикили ах1ен. Илбагьандан арцантани чуни дак1ахъибти шинничи гегуг гъамбиахъес батурли ах1ен ва чула пачалихълизибад ил дуг1аили саби.

Илбагьандан саби, бик1ар, гегуг мурталра аръа маркала к1унт1рачи аъкабирхъуси ва илкьяйда сунела милиги ихъахъуси.

Илгъуна азгъин биъни сабабли, гегуг саби-бег1си пукьа агарлира кавлуси саби, бик1ар.

Гьачам гьанк1ра дягра жалдухъи сари: чиди ц1акьсил, чидилли гушиубси адамлизибад кьац1 кебасес бирарал.

Дяг1 шят1бик1ули, к1ухбик1ули, адамличи хъямбашули саби, амма гушиубсилизибад илини ц1ац1али буцибси кьац1ла кесек кебасес биубли ах1ен.

Г1ур ил адамличи гьужум барили саби гьанк1ли. Х1янчили вамсахъурси, х1ялагариубси адам, гашила милякъ бебк1ибмад, ускаи сай. Илх1ели илала някъбазибси кьац1ла кесек саби-сабил баткабухъи саби.

Г1ямру дурт1уси манзиллизиб Аллагь хялизи вик1ули сай:

- Нуни х1ед, хя, 40 дусла г1ямру лугулра. Диуру х1ед илди г1ямру?

Хя бик1ули саби:

- Ва дила чевях1си Аллагь, се дариша наб илдицад дусми? Рахажличил бигьи, хужаимла арилиуб х1ербируси наб 20 дусла г1ямрура диур.

Илх1ели Аллагь дугьайзурли сай эмх1ечи:

- Х1едра, эмх1е, 40 дусла г1ямру лугулра. Диуру х1ед илди?

Илх1ели эмх1е бик1ули саби:

- Ва дила дурхъаси Аллагь, се дариша наб илдицад дусми? Дек1ти духбира чедирхьули, г1ярг1я-ч1алалира балхули, хужаимли бузахъуси наб 20 дусла г1ямрура диур.

Г1ур Аллагь дугьаизурли сай адамличи:

- Диуру х1ед, Адам, нуни 40 дусла г1ямру гасли?

Илх1ели Адам вик1ули сай:

- Ва дила кьудратла вег1 Аллагь, х1ябилра камти дусми лугулри кьалли х1уни наб. 40 дуск1ун наб г1якьлуличи викес багьандан г1яг1нити сари.

- Х1ебиалли,- вик1ули сай Аллагь,- эмх1ели сах1есибти 20 дус гьат1ира лугулра. Диуру х1ед илдицад г1ямру?

- Илди 20 дуск1ун, дугира х1ерира х1ейк1ули, ях1личил узули, дила халакабаибти дурх1ни хъайчикабатесра, илдала дурх1ни халабаахъесра г1яг1нити сари.

- Х1ебиалли,- вик1ули сай г1урра Аллагь, хяли чардарибти 20 дусра лугулра. Диуру х1ед илдицад г1ямру?

- 20 гьат1и дус наб г1якьлуличи х1ебикибти бяркъесра, илди бархьси хьуйчи каэсра г1яг1нити сари.

- Ягъари, инсан,- вик1ули сай Аллагь,- чум дус гьат1и дигулри х1ед?

- Кьудратла вег1 Аллагь,- вик1ули сай адам,- х1уни наб сецад дусми гадлира, сеннира илди камти сари…

Идбаг Мях1яммад

Бусурмантала азаддеш калахъес багьандан ургъуси Мях1яммад идбаг, сайцун калунх1ели, иникълизи диг1яникили сай. Илх1ели хъисхъали, души бершили, иникъла т1ярхъи гьабарили саби.

Хъисхъала души-г1елав Мях1яммад идбаг левниличи шакх1ебикибти душманти г1елабях1 чарбиубли саби.

Иникълавад дуравхъи, гьалакли гьуникад аркьуси Мях1яммад идбагли хапли к1ат1акьулсаличи кьяш чекац1или сай ва зугьали кайкили сай.

Вашес х1ейруси Мях1яммад идбаг душмантани уцили сай.

Илбагьандан бусурмантани ирули бирар, хъисхъа камабуршидая, ил Мях1яммад идбагла кумекчи сабину. Диъ берки г1ергъи, к1ат1акьулса гьуйчи лаймабик1идая, балагь лябкьянну.

Подписано в печать 29.08.07. Бумага офсетная.

Печать офсетная. Формат 60*84 1/16. Усл. печ.л – 2,75

Заказ № 141. Тираж 100 экз.
Отпечатано в Типографии “Радуга-1”

г. Махачкала, ул. Коркмасова 11 “а”