Нии пвдагогикайин издательство

5-пи классдиз учебник

министерствоии тасдикь дап1на

НИИ ПВДАГОГИКАЙИН ИЗДАТЕЛЬСТВО

2005

УДК 4 С Таб.

ББК 81.63 Таб. - 922

3-14

Рецензент: филология илмарин доктор,

профессор, Къ. К. Къурбанов
3-14 Табасаран ч1ал: 5-пи классдиз учебник/В. М. Загьиров,

Къ. А. Аьгьмадов. ДР-йин Урхбан ляхнарин

министерствойи тасдикь дап1на. - Мягьячгъала:

НИИ педагогикайин издательство, 3-пи чап,

2005 - 208 м.

Табасаранский язык. Учебник для 5 класса

ББК 81.63 Таб. - 922

© Загиров В. М., Ахмедов К. А., 2005

ISBN 5-94328-180-0 © Издательство НИИ педагогики, 2005

§ 1. Ч1ал инсанарин арайиъ аьлакьа уьбхру

эгьемиятлу алат ву
Сар-сарихъди улхбан бадали, сар-сарин гъавриъ

ахъбан бадали инсанар саб ч1алниинди дулхну ккунду.

Гьар халкьдиз чан хусуси ч1ал а. Ихь халкьдин ч1ал

табасаран ч1ал ву.

ахъбан бадали, саб уьмуми ч1ал аьгъяди дубхьну

ккунду. Ихь гьюкуматдиъ табасаранар, даргйир,

лезгйир, аварар, гъумугъар, лакар, урсар ва жара

чвйирси яшамиш шулайи халкьар чиб-чпин гъавриъ

ужуди ахъра, фицики дурариз варидариз жвуван бабан

ч1алналан гъайри урус ч1алра аьгъя.
Ихь фикрар ухьу бабан ч1алниинди ачухъ ап1ури

шулхьа. Фикир адру йишваъ ч1алра шулдар, ч1ал адру

йишваъ фикирра шулдар. Дюзди улхбан бадали, дюзди

фикир дап1ну ккунду, гьаддиз ч1ал аьгъю дап1ну

ккунду.
Мялум вуйиси, ч1ал инсанарин арайиъ аьлакьа

уьбхру эгьемиятлу алат ву. Ч1ал жвуван фикир мялум

ап1бан алат ву. Ч1ал инсанари яратмиш гъапГу варт1ан

гюрчег культурайин уьмарат ву.

ибарйирикан ва предложенйирикан арайиз дуфна.

Дурарин кюмекниинди саб ч1алниинди улхурайидари

мутмйир, дурарин лишнар гьяракатар, кьадар ва жара

фикрар ва гьисс ап1бар улупуру. Ч1алнан гафар,

ибарйир, предложенйир улхбаъ ч1алнан сесериинди ва

бик1баъ знакариинди (гьярфариинди) дюзмиш шула ва

ктитура.

ва ч1алнан сесер чиб-чпихъди сигъди аьлакьайиъ а.

Гьар ч1алнаъ гафар къанунариинди арайиз гъюра ва

дигиш шула. Ч1алнан къанунариинди дюзмиш шула

предложенйирра. Гьар ч1алназ чан хусуси гафар ва

предложенйир пубан ва дюзди дик1бан хусуси

къанунар а.
Ч1алнан илимдиъ сабшвнуб раздел а, дурари ч1алнан

жюрбежюр терефар ахтармиш anlypa. Гафар ахтармиш

anlypa лексикологияйи, дурумлу ибарйир фразеологияйи,

грамматикайин гъурулуш (гафар

арайиз гъюб, гафарин жюрйир, ибарйир ва

предложенйир) - грамматикайи, пубан къанунар орфоэпияйи,

ч1алнан сесер - фонетикайи, дюзди бикКан

къанунар - орфографияйи, чТалнан алатар ишлетмип!

ап1бан къанунар - стилистикайи.
Табшуругъ. Суалариз жавабар тувай.
1. Ч1ал фтиз к1уру?

2. Ч1ал фиткан арайиз дуфна?

3. Ч1ал ахтармиш anlpy илимдин ччвур фу ву?

4. Лексикологияйи ч1алнан фуну терефар ахтармиш

anlypa?

5. Ч1алнан фуну терефар ахтармиш anlypa

фразеологияйи? грамматикайи? орфоэпияйи? фонетикайи?

стилистикайи?

абйирин гафар урхай, дурар к1ваинди гъитай ва дурарикан

мянфяаьт кадабгъай.
Гафар дап1ну, фикир мап1ан, фикир дап1ну, гафар

ап1ин.
Гаф дуч1вубкьну дап1ну ккун.

аькьюл тувуз даршул.

Дугъри саб гаф тярифт1ан артухъ ву.

Гаф гафну хур.

Пайиз гафнан эйси уву, гъапихъантина яв эйси гаф
шул.
Табшуругъ. «Ч1ал инсанарин арайиъ аьлакьа уьбхру

эгьемиятлу алат ву» к1ул алди жикъи сочинение бик1ай.

ччивран гафар гъядягъюри, дунариъди дик1ай.

хъа бистниъ кьутГар, келемар, картфар ва жара

мейвйир уч ап1ури шулу. 2. Ич гъулаъ варит1ан ужур

багъбанчи Мустафа халу вуйи. 3. Багъ кивури йимиш

ип1ур, ччил гъюбхюри йикк ип1ур. 4. Сиртчарин

гъулаъ ужудар багъ л ар а. 5. Дагъустан дагълу вилаят

ву. 6. Дагъустандиъ варит1ан ягъли дагъ Базар-дюзи

ву. 7. Гвач1ниндин ригъдин нурар курк1райи дагълар

гизаф уччвуди рякъюру. 8. Дявдин кьяляхъ ихь

гъулариз гъилицнацар гъюри шуйи. 9. Аьли дамагъ

кади лицурайи. 10. Либцру хуйиз я к1ураб бихъур, я

- маргъ, к1уру абйирин мисал а.

2-пи илч1ихуб. Гафар урхай. Сабан форма жигьатнаан,

хъа мяна жигьатнаан дигиш духьнайи саб ччивран гафар

гъядягъюри, кидик1ай.
1. Гуж, гужливал, гужлир, гужлидар. 2. Гъурхьну,

дурхьну, урхьура, урхьуз. 3. Ах, ахраг, ахрудар, даахна.

4. Варж, хьудварж, варжпир, варжар. 5. Цал, цали,

цалин, цализ. 6. Бирхурача, бирхурахьа, бирхураза,

бирхуб, гъибирхну, дибирхна, бирхури, бирхуз.
3-пи илч1ихуб. Саб ччивран гафар, чпин жюрейиз

дилигну, дунариъ дик1ай. Ччив гафариккан ц1арар

ккадатай.
Марфак1, юкьур, гъюр, йиз, юкьудварж, марфк1ар,

йизури, юкьурпир, гъюра, марфк1индар, йизурик,

гъюру, юкьури, йиздар, гъюрача.
4-пи илчГихуб. Дунариъди тувнайи гафар жа-жаради

урхай. Дурарикан фундар приставкйирин, фундар

суффиксарин кюмекниинди арайиз дуфнаш, йипай.
Чекмечи нахуш

хюрчабан бейкефвал

рягънихъан гъилихну

колхозник дибик1ну

Аьлигай кидик1унза

гуч1бях миккидипан

Ктикьу гафариккан ц1арар ккадатай.

хуз гьаънийи. 2. Жанаври ип1ру вахтна к1ураб-мураб

зат к1урдар. 3. Хъа ярквраъ гъюблан-гъюбаз хъух

абхърайи, ва муч1ушин кьюркьлин ц1и парчйир

апГурайи. 4. Гуч1 дубхьнайи бицДидар Гаврошдихъди

гуч1ури-гуч1ури гъушу. 5. Лик гьамушв'ин див, хли

ижмиди бис! 6. Гъаахган сабишвхъандира сес ебхьури

имдайи. 7. Сулейманди за духьну, зимблиан сакьюб

ерг!
6-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар сат1и ап1ури, ктикьу

гафар дюзмиш ап1инай. Ктикьу гафар дюзди дик1бан

къайдйир кидитай.

гьяжи, леглег; аьхюр, бай; ухди, кьанди; cap, cap; Шагь,

дагъ; Гюни, раццар.
7-пи илч1ихуб. Гьаму ктикьу гафар каъри предложенйир

дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ дик1ай. Ктикьу гафар фици

арайиз дуфнаш, йипай.
Халабажи, к1ан-к1ул, кми-кмиди, гьярамзада,

Рапакдагъ, Мягьячгъала, ашсюзен, тупмаргъ,

дигамуччвур.
§ 4. Существительное. Думу падежариз дигиш

хьуб
8-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафаригъян сабан

падежаризна кьадарариз, хъа касаризна кьадарариз

дилигну дигиш шлу гафар гъядягъюри, дик1ай. Думу гафар

фуну, ч1алнан паяр вуш, йипай. Класс улупбан ишарйир

хъайи гафар аш, дурар жаради дик1ай.

ккудубкIуб, аьхю, гюрчег'вал, уву, хьур, мертеба.

9-пи илч1ихуб. Кибик1ай. Асул падежариъ айи

существительнйириккан ц1арар ккадатай. Дурарихьна суал

дивай ва фуну падеж вуш, йипай.
1. Вичун гьарин к1ажари чип'ин али чиг алдабхьу.

2. Камал айи машиндиъ Милеисатдиз вари халкь чаз

лигури айибси вуйи. 3. Накьдин буран йиз к1ваълан

дишлади гъубшну. 4. Дяви адру йишваъ гъалибвалра

даршул. 5. Марччлихъан Муса аквнан ахсрар йивайиз

ухди гъудужву. (Т. Ш.) 6. Кюкйирихъ хъайи аьтирин

ниъ гьубкьу йишвахъинди дарабгънайи. 7. Амма Уьмар

дугъахъ хъпебехъди гьарганси лихури шуйи. (М. X.)

8. Жил гьяйвнарин ликариккан ухди-ухди

ккут1убччвурайи.

10-пи илч1ихуб. Скобкйириъ айи существительнйир,

лазим вуйи йишван падежариъ диври, предложенйир

кидик1ай.
1. Ихь (уьлке) капиталистар, помещикар адар.

2. (Дуствал) фук1а хъубкьдар. 3. (Швеъ) вари

сабишв'инди алархьу. 4. Мялимди (доска) мелиинди

бикГура. 5. Д ад айи чан балин (ккуртт) сефед кибтГрайи.

6. Дояркайи (хюни) ккайи никк вари ккибтну.

7. (Марччар) жанавар гъябхьну. 8. Гъи дарсназ гъюрайи

(Мурад) гизаф уччву портфель хьайи.

§ 5. Прилагательное. Дидин жюрйир

Прилагательнйириккан ыДарар йкадатай, дурарин жюрйир

йипай.

Сивиъ айи хяраъ аьхю лиж айи. Гьаму лижаъ гизаф

таза ук1 ипГурайи, хъа дажди к1уруш, чан эйси

дахънаии гъарзук кайи зазар ктут1ури ит1урайи (Э. X.)
12-пи илч1ихуб. Урхай. Прилагательнйир чиб ачухъ

ап1урайи. существительнйирра хъади кидик1ай. Дурарин

жюре улупай.
1. Чахьна лизи халат хъайи духтур хъуркьган, балин

к1ваз рягьят гъабхьи. 2. Аьли, чан ирин чантара

гъадабгъну, марччарихъди гъушу. 3. Дере вуйиси лизи

дубхьну диф гъюра. 4. Мялимди дарснаъ уччву уьру

жилдар али китаб урхуз хъюгъю. 5. Мектебдин

багъдиан учу уьру гъвалар хьайи вичар, чру жихрар

ва к1ару хутар гъахунча. 6. Ст1ал Сулейман вари

дюн'яйиз чан уч1ру шиърариинди машгьур гъахьну.

7. Мектебдин залиъ гюрчег концерт улупурайи.

§ 6. Ччвурнан ерин. Думу касариз ва

падежариз дигиш хьуб
13-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Ччвурнан

еринариккан ц1арар ккадатай.

ихь халкьдин гъуллугънаъ духьну ккунду. 3. Узу фу

гъапиш, увура гьадму йип. 4. Дугъу гъапи гафар
саризкьан к1ваинди имдайи. 5. Увуз фуну китаб

ккундуш, гьадмунуб кадабгъ. 6. Учу закур чинчар уч

ап1уз ярквраз гъягъюрача. 7. Дугъан сагъ'вал зат ужуди

ад ар. 8. Жвуван тяриф ап1уз гьич хай даршул.

предложенйир дюзмиш ап1инай.

гьаккму, мидин, мициб, гъуму, ккуму, жвув, думу,

ДУРар.
15-пи илч1ихуб. Йирхьуб кас улупру ччвурнан еринар

тетрадариъ дик1ай. Дурар падежариз дигиш ап1инай.

кьадарариз дигиш хьуб

ап1инай.

Гъюзимбу вахт -бик1иди. Ккудубшу вахт -гъибик1ну.

Лихуб, лицуб, йивуб, ктабт1уб, хъап1уб, ергуб, яртуб,
урхуб, жаргъуб.
17-пи илч1ихуб. Текст урхай ва бик1ай. Глаголар тяйин

ап1инай. Класс ва кьадар улупру ишарйириккан ц1арар

ккадатай.

Йигъарикан сад йигъан саб зимз, ип1руб абгбан

бадали, чан мукь'ан удубч1ву. Саб кьадар рякъ

гъубшган, зимзраз аьхю уьлин ц1имц1 гъибихъу. Зимз

гизаф шад гъабши. Зимзт1ан ц1имц1 юкьуб-хьуб ражну

аьхюб вуйишра, саб к1ак1нахъан дибисну, дидиз

гъагъишин аьгъю ап1уз ккун гъабхьну. Уьлин

аьхювализ ва гъагъивализ дилибгди, зимзру думу чан

мукьазди зигуз хъюбгъю.
(Э. X.)
18-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи глаголар къанажагълу

классдиз ва гизаф кьадарназ илт1ик1ай.

- ибшуб дабхъуб

- гъедебгуб либцуб

- убцуб убч1вуб

- гъудубжвуб хабгуб

- ебгуб

Фуну вахтнан глаголар ишлетмиш дап1ну ккундуш, фикир

тувай.
1. Музыкайин дарснаъ учву гьап1ручва? 2. Урус

ч1алнан дарсариъ гьап1ри шулчва? 3. Тарихдин дарснаъ

учву гьап1унчва? 4. Накь зегьметнан даре гъабхьунчвуз?
§ 8. Наречие

Гьяракатнан гьяларин, ерийин лишнар улупру

ва наан? наана? фила? фици? к1уру суаларикан

сабдиз жаваб шлу дигиш даршлу ч1алнан пайназ

наречие к1уру. Месела: Закур Аьлихан Хивна

гъягъюру.

прилагательнйириз тялукь вуди шулу ва

предложениейиъ дурар гьадрарихъ хъайи

обстоятельствйир вуди шулу.

Наречйириккан ц1арар ккадатай.

дуст вуйиз. Думу гизаф к1убнирра ву. Узуз бязи вахтари

гатди^ бац ахъбахьан, кьуну к1арч йивбахьан гуч1ури

шулзуз. Хъа дугъаз сабдихьанра гучГдар. Узу хьадну

нимкъариз гъягъруган, дугъу узу, хил дибисну, ниркан

ктагъури шулу, хиял ап1ин, му йиз аьхю чве ву. Хъа

чюлиъ алабхъу гъют1рахыш, гар али гъюб гучГра дарди

дисуру ва ич мектебдиз хуру.

гъабхьнийиз. Ктирсуз даршлур ц1ик1вси хулан кьялаъ

илдигъурайза.
(Къ. Р.)
21-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи наречйир кади

предложенйир дюзмиш ап1инай.

§ 9. Гафарин ибарйир

Гафар ихь улхбариъ чиб-чпихъди аьлакьайиъ

духьну ккунду. Кит1ну ишлетмиш ап1ури, дурари

гафарин ибарйир к1уру жутар арайиз хуру. Месела,

уъру ва пайдагъ гафар китГбиинди, уъру пайдагъ

к1уру ибара арайиз гъюра; хьадан ва йигъ гафар

кит1биинди, хъадан йигъ к1уру ибара арайиз гъюра.

гьял саб гафнутГан ачухъди улупру кьюб вая

сабшвнуб асас гафарин ц1арназ гафарин

ибара к1уру. Гафарин ибарйир асас гафнахъ

асиллу вуйи, яна думу ачухъ ап1урайи гафар

хъаъри, арайиз гъюру. Месела: гьава - таза гъава,

ачухъ гъава, мич1ли гъава.
23-пи илч1ихуб. Скобкйир ачмиш ап1ури, гафарин

ибарйир дюзмиш ап1инай. Скобкйириъ айи гафарихьна

лазим вуйи суалар дивай. Гафарин ибарйирин мяна ачухъ

ап1инай.

гъурулуш, (йишван) падежар, (абурлу) инсан, (ачухъ)

сес, (к1убан) бай, (абайин) васият, (гьюлин) гъирагъ,

(зарбди) т1ауб, (гизаф) багьалу.

Мелзналан суалар диври, лазим вуйи аьхирар хъаай.

Яваш... улхура, бахт... инсан, кьарни т1ибху..., ма...

уьл, ягъ... гьар, баяр жик1у..., Мевлюд дахъ...,

кьуткь... арфани, кагъзар ...к1ура, мархь ...гъура, тумар

... зура, зарб... жабгъура, китаб ...хура, кагъаз ... к1ура.

гафарин ибарйир жа-жаради дик1ай.

гьар йигъан мектебдиз вахтниинди гъюру. 3. Радиойи

ухьуз гьар йигъан ц1ийи хабрар хуру. 4. Кьюрд

улубкьубси школьникар ничхрариз хъайивал ап1уз

хъюгъю. 5. Урхурайидар мектебдин багъдиз йимишар

уч агЛуз гъушу. 6. Халачачйири цехдиъ гизаф ужудар

халачйир урхура. 7. Чру ук1аригъян уьру ц1ийирсдар

нимкъар гъит1игънайи. 8. Колхозникари шадди хярар

уршвурайи. 9. Пионерари мектебдин багъдиъ уччву

кюкйир киврайи. 10. Мирзабегу ярквраъ бата гъибисну.

26-пи илч1ихуб. Тувнайи чешнейиз дилигну, шу-шубуб

гафарин ибарйир дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ

дик1ай.
1. Прилагательное + существительное: лизи к1аж...

2. Наречие + глагол: ухди хъиргуб...

3. Числительное + существительное: хъубпи класс...

4. Существительное + существительное: пионер

галстук...
§ 10. Ибарйириъ гафарин арайиъ шлу

аьлакьйир

фуну пай вуш, гьаддиз дилигну,

существительноейиндариз, прилагательное

й и нд а р и з , гл а г о л индар из,

числительноейиндариз ва гь. ж. паяриз

жара шулу. Месела: уъру парча, гъатху дяхин,

гъабгъу шид (существительноейин ибарйир); уъл

убжуб, малар хъауб, гвач1нин ухди гъудужвуб

аьлакьайиъ хьпан кьюб жюре а: табигъвалин

аьлакьа ва табигъсузвалин аьлакьа.

Табигъвалин аьлакьа айи ибарайиъ саб гаф жара

гафну ачухъ агЛурайиб, тмуну гаф дидкан асиллу

вуйиб ва чав асас гаф ачухъ агЛурайиб вуди шулу.

Ибарйириъ асиллу вуйи гафар асас гафарик жубуб

къайдайиинди кит1ру: тархьуб,идара ап1уб

вахъахьуб.
Месела: юкъур адми, к1ару хюни, урч1вуб к1ари,

ужур бай, албагу дустар. My ибарйириъ адми,

хюни, к1ари, бай, дустар - асас гафар ву, хъа юкъур,

урч1вуб, ужур, албагу - асиллу гафар ву.

асиллу дарди, сабсдар вуди, яна, асас гаф

ва асиллу гаф жара ап1уз даршлуси, кит1ри шулу.
Месела: ришна бай; я йигъ, я йишв; хъад ва кьюрд
ва гь. ж.

27-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин ибарйир

кидик1ай. Гьарсаб ибарайиъ асас гафнаккан саб ц1ар,

асиллу гафнаккан кьюб ц1ар ккадатай.

гъалин яркур, аьхъю январь, ктГубшву ц1а, яртуб

мярхяриинди, шубуб самолёт, хьубдиз зарб ап1уб, ухди

хъиргуб, гъабгъу булагъ, ужур адми, багъри ватан,

азгар йигъар, гьюлин гъирагъ.
28-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи жутарикан ибарйир

дюзмиш ап1инай. Дурарин арайиъ айи аьлакьйирин

жюрйир (табигъвалин вая табигъсузвалин) тяйин ап1инай.
Меъли, чай. ХутГил, гъирагъ. Хул аз, гъюб. Хил,

иццру ап1уб. Машин, лицуб. Самолёт, тГибхуб. Хьуб,

йигъ. Леэф, ккуч1вуб. Даре, ккидипуб. Гьюлик, жик1уб.

Риш, мяъли. Гарк1ал, бихъуб. Улар, дярякъюб. Зарбди,

улхуб.
29-пи илч1ихуб. Кибик1ай. Гьар гафнан ибарайиъ асас

гафариккан ц1ар ккадатай. Асиллу гафар ч1алнан фу ну

паяр вуш, йипай.
Шубуб машин, советарин гьюкумат, Гъушт1ларин

гъул, даре дубгъуб, диктант бик1уб, ихтилатар ктитура,

сарпи ученик, мектебдин багахь, китабдин маш, юк1в

ал и дуст, йирхьуб хюни, вичар айи зах, багъдиъ уч1вуб,

уччвуди алахьнайи, айван кайи хал, аьлхъюри улхуб,

ергру ялхъван, ишру бай, к1ваин гъубзру гаф, зарбди

ишуб.

30-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир гафарин

фуну паяр вуш, йипай.

2. Урхурайидарин вазифа мектебдиъ гьарсаб илим

дубгъуб ву. 3. Ич хул ар тепейиин алийи ва дилин

варишвар уччвуди рякъюйи. 4. Йирхьуд йис гъабши

баяр гвач1нин ухди мектебдиз гъягъюра. 5. Гвач1нин

ухди гъудужвур саб вахтнара пашман шулдар. 6. Урус

ч1алнан дарсназ учухьна директор гъафну. 7. Советарин

халкьари ц1ийи электростанцйир дивра. 8. Колхозникари

дяхин убзура.

Гафарин ибарйир разбор ап1бан къайда

2. К1улин гаф ва асиллу вуйи гаф тяйин ап1уб, су ал

дивуб.

3. К1улин гаф фуну ч1алнан пай фуш, тяйин ап1уб.

к1улин гаф гъван ву. Гъван (фициб?) гъюдли. Гъюдли

гаф - прилагательное.

Дибик1ну разбор ап1бан чешне
фициб?
гъюдли гъван
(прил.) (сущ.)

31-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин ибарйир разбор

ап1инай.
Колхоздин жил, ккуни чйир, уьру вич, чюлиз

удуч1вну, чарасуз гьюрмат ап1уб, багъбанчийиз кюмек

ап1уб, классдиъ уч1вну, хюрч гъабхну, гъабгъу мик1,

аьхъю йигъ, йиз дуст.

предложенйир дюзмиш ап1инай ва дурар ичв тетрадариъ

дик1ай.
Табасаран халкь, мяналу макьала, багахьлу дуст,

рукьан т1ул, зирек бай, убшвурайи хяр, ягъли айван,

к1ак1нан доярка, аьхиримжи ихтилат, адашин васият,

гъюрай машин, дабхънайи ху.

формйирин, интонацияйин ва дурар ишлетмиш

хьпан къайдайин кюмекниинди предложенйир

арайиз хуру. Месела: Чвлин ваз улубкъну. Сунайи

гъяятдиъ шюхъярихьди тамашйир aniypauu.
Гафарин ибараси дарди, предложение

грамматика ва интонация жигьатнаан дюзмиш

дубхьнаии тамам вуйи фикир ачухъ anipy ч1алнан

уьлчме ву.

шулу. Предложенйирин кюмекниинди ухьу ихь

фикрар, гьисс ап1бар мялум ап1урхьа, сар-сарихьна

суалариинди, т1алабариинди, теклифариинди

илт1ик1урхьа. Предложениейи саб ляхнин

гьякьнаан хабар тувру, гьерхру ва гь ж.

кьастназ, мянайиз ва интонацияйиз лигну дурар

хабар тувбан, дих ап1бан вагьерхбан

предложенйириз жара шулу.

предложениейин аьхирихъ сес ис ап1инай ва лазим вуйи

йишваъ пауза уьбхяй.
1. Баяр-шубар мектебдин багъдиз гъушну. 2. Дарснаъ

учу читин месэлйир гьял гъап1унча. 3. Чвул улубкьубси

адаши мани палтар алахьуз хъюгъю. 4. Гъийин газетдик

космонавтарикан дибик1на. 5. Ярхлаанси мяълийин сес

ебхьура. 6. Китабар уьрх. 7. Уьл ипГруган китаб мурхан.

8. Китабдигъ карандашар, ручкйир ва жара шей'ар

мигъиван. 9. Рьи Гьясанбег маларихъ гъушну. 10. Назлу

дадайихъди халачи убхуз гъушну. 11. Йиз чи гатйир

ккунир ву.

34-пи илч1ихуб. Урхай. Мушваъ швнуб предложение

аш, йипай. Сабпи ва кьюбпи предложениейиъ фуну гафар

чиб-чпихъди аьлакьайиъ аш, суалариинди аьгъю ап1инай.

кархьу. 3. Кьавлари зурнйирик кучу. 4. Жигьилар

ялхъвнариъ арагъу. 5. Чвул улубкьу. 6. Яркврариъ

гьарар гъяпДли гъахьи. 7. Колхозникари бегьер уч

дап1ну ккудубк1у. 8. Гьавйир мичГли гъаши. 9. Гьа
раригъ ничхрарин сесер ц1иб гъахьи. 10. БицГидари

ничхрариз гъуллугъ ап1уз хъюгъю. 11. Учву кьюрдну

фуну ничхрариз хъайивал апГури шулчва?
35-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафар ишлетмиш

ап1ури, саб, кьюб гафнакан ва шубуб гафнакан ибарат вуйи

предложенйир дюзмиш апГинай. Предложенйир ичв

тетрадариъ дик1ай.

убгъру, йигъар, гизаф, шуб, гьарар, к1ажар, алдахьуб,

шаду жакьвар, гъит1ирхну, сабпи аьхълушнар, чвул,

мархьар, амси йигъар.

гьякьнаан хабар туврайи, ктибтурайи

предложениейиз хабар тувбан предложение

к1уру. Месела: Йиф убгъура. Баяр-шубар мектебдиз

гъягъюра. Ич дада халачйир урхру фабрикайиъ

лихура. Гьаму предложенйириъ жюрбежюр

гьядйсйирикан мялумат тувра.
Хабар тувбан предложение ктибтбан

нугъатниинди к1уру ва дидин аьхириъ сес ис шулу.

Бик1баъ хабар тувбан предложениейин аьхириъ

точка дивру. Аьдат вуди хабар тувбан

предложениеииъ подлежащее сказуемоейин улихь

шулу.
Месела: Чвул улубкьну. Гъарарин к1ажар

гъатху гъахъну.

36-пи илчГихуб. Хабар тувбан предложенйир урхай.

К1ваин уьбхяй: хабар тувбан предложениейин аьхириъ сес

ис шулу.

гъатху шула. 3. Баяр нирихъ сарун жик1ури

имдар. 4. Дурар дарсарин кьяляхъ ярквраз аьмлюхъяр,

чимлар уч ап1уз гъягъюри шулу. 5. Дагъларихъан

гъалин амсар хът1игъурадар. 6. Жилин диф гъюблангъюбаз

багахь шула. 7. Гъалин мархьар ургъру вахтар

дуфну хъуркьу.

37-пи илч1ихуб. Шиклариз лигури, хабар тувбан

предложенйир кайи ихтилат дюзмиш ап1инай ва ичв

тетрадариъ бик1ай.

предложенйир дюзмиш ап1инай. Дурар дик1ай.

2. Гъуландар, аьхю машквриз, гьязур хьуб.

3. Чиркей ГЭС, Кавказдиъ, варит1ан аьхюб ву.

4. Ич класс, баяр, гьар йигъан, мектебдин багъ,

гъягъюри хьуб.
5. Аьлина Гьясан, аьмлюхъяр, уч ап1уз гъягъюб.

6. Ихь уьлкейи дюн'яйиъ, ислягьвал бадали, зегьмет

зигуб.

39-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи текстнаъ

ишарйир дивай ва дурар дик1ай.

аьгъю гъабхьнийин дарсариъ учву гьап1ри

шулчва ихь эскрари багъри ватандин сяргьятар ижмиди

уьрхюра учвуз табасаран ч1алнан дарсар шли кивра баяр

ничхрар уьрхяй иццури айирин багахьна нубатар ап1ури

хпирна жилир гъягъюри шуйи уста фицир вуш, дугъан

ляхинра гьациб шул марччлихъан, акв мялум хьуз

хъюгъю вахтна, марччарихьна рякъюъ уч1ву.