GEOGRAFIJA (2 časa nedeljno, 72 časa godišnje) Cilj i zadaci

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

Nastava geografije treba da doprinese:

- sticanju znanja o osnovnim objektima, pojavama i procesima u vasioni;

- kartografskom opismenjavanju, upotrebi geografskih karata i drugih izvora informacija u procesu učenja i istraživanja i u svakodnevnom životu;

- sticanju znanja o objektima, pojavama i procesima u geografskom omotaču Zemlje i u neposrednom okruženju;

- razumevanju uzročno-posledične povezanosti pojava i procesa u geografskom omotaču;

- razvijanju geografskog mišljenja zasnovanog na povezanosti i međuuslovljenosti geografskih pojava i procesa u prostoru i vremenu;

- razvijanju estetskih opažanja i osećanja proučavanjem i upoznavanjem prirodnih i drugih fenomena u geoprostoru;

- sticanju znanja o osnovnim pojmovima o stanovništvu, naseljima i privredi i uočavanju njihovog prostornog razmeštaja;

- razumevanju uticaja prirodnih i društvenih faktora na razvoj i razmeštaj stanovništva, naselja i privrednih delatnosti;

- sticanju znanja o osnovnim geografskim odlikama Evrope, njenim regijama i državama;

- sticanju znanja o osnovnim geografskim odlikama vanevropskih kontinenata i njihovih regija;

- upoznavanju uloge i značaja međunarodnih organizacija za rešavanje ekonomskih, socijalnih, kulturnih i humanitarnih problema u savremenom svetu;

- sticanju znanja o osnovnim geografskim odlikama Republike Srbije i njenim regionalnim celinama;

- razvijanju stavova o preventivi, zaštiti i unapređivanju životne sredine;

- razvijanju tolerancije, nacionalnog, evropskog i svetskog identiteta;

- sticanju znanja, razvijanju veština i stavova iz geografije kroz samostalno učenje i istraživanje i njihovoj primeni u svakodnevnom životu;

- razvijanju opšte kulture i obrazovanja učenika.

Učenici treba da:

- upoznaju osnovne pojave, procese i fenomene u hidrosferi i geografski razmeštaj hidrografskih objekata, kao i njihove odlike;

- shvate značaj voda za život na Zemlji;

- upoznaju biljni i životinjski svet, uticaj prirodnih faktora i čoveka na njihov razvoj, horizontalni i vertikalni raspored, kao i međusobnu uslovljenost i značaj;

- upoznaju ljudske aktivnosti koje utiču na kvalitet životne sredine i shvate neophodnost njenog očuvanja, unapređivanja i zaštite;

- upoznaju osnovne pojmove iz geografije stanovništva i naselja, shvate značaj i ulogu prirodnih, društvenih i privrednih činilaca i njihovo jedinstvo;

- shvate pojmove prirodne i geografske sredine i pojam geografske regije;

- steknu osnovna znanja o privredi, njenoj podeli i faktorima razvoja;

- upoznaju najvažnije međunarodne organizacije i integracijske procese u Evropi i svetu, kao i njihov značaj za politički, ekonomski i kulturni razvoj;

- razumeju značaj i domete međunarodnih organizacija u očuvanju mira i bezbednosti i razvijanju prijateljskih odnosa među narodima;

- upoznaju najvažnije prirodne, društvene i ekonomskogeografske odlike Evrope i specifičnosti njenih regija i država;

- samostalno koriste geografsku kartu kao izvor geografskih informacija u procesu sticanja novih znanja i istraživanja i u svakodnevnom životu;

- se osposobe za korišćenje geografske literature i različitog ilustrativnog materijala radi lakšeg savlađivanja nastavnog gradiva i osposobljavanja za samostalni rad;

- poseduju osećanje socijalne pripadnosti i privrženosti sopstvenoj porodici, naciji i kulturi, poznaju tradiciju i učestvuju u njenom očuvanju;

- poznaju i poštuju tradiciju i identitet drugih naroda, zajednica i socijalnih grupa.

SADRŽAJI PROGRAMA

UVOD (1)

PLANETA ZEMLJA (8)

Svetsko more i njegova horizontalna podela: svojstva morske vode (slanost, temperatura, boja, providnost), kretanje morske vode (talasi, plima i oseka, morske struje), razuđenost obala.

Vode na kopnu: izdan i izvori, reke, rečna mreža, rečni slivovi, jezera - podela prema postanku jezerskih basena.

Zagađivanje mora i kopnenih voda i značaj njihove zaštite. Problem nestašice vode na Zemlji.

Biljne zajednice na Zemlji: uticaj reljefa, klime, zemljišta i čoveka na rasprostranjenost biljnog sveta.

Životinjski svet na Zemlji: uticaj klime, biljnog sveta i čoveka na rasprostranjenost životinjskog sveta.

Značaj, zaštita i unapređivanje biljnog i životinjskog sveta.

STANOVNIŠTVO I NASELJA NA ZEMLJI (5)

Ekumena: broj stanovnika na Zemlji, gustina naseljenosti, prirodni priraštaj svetskog stanovništva.

Struktura svetskog stanovništva (rasna, nacionalna, starosna, polna, verska, profesionalna...).

Migracije svetskog stanovništva: uzroci, vrste i posledice migracija.

Naselja: vrste i tipovi; povezanost naselja u konurbacije i megalopolise.

GEOGRAFSKA SREDINA I LJUDSKE DELATNOSTI (3)

Prirodna i geografska sredina; pojam geografske regije.

Privreda: podela na privredne delatnosti i grane; uticaj prirodnih i društvenih faktora na razvoj privrede.

REGIONALNA GEOGRAFIJA EVROPE (52)

Opšte geografske odlike Evrope (8)

Osnovni geografski podaci o kontinentu: ime, geografski položaj, granice i veličina.

Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost evropskog kontinenta, klima i biljni svet, vode na kopnu.

Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, migracije), naselja.

Prirodna bogatstva i privreda.

Regionalna i politička podela, integracijski procesi u Evropi i svetu (EU, NATO, UN, G8...).

Južna Evropa (14)

Geografski položaj, granice i veličina.

Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Južne Evrope, klima i biljni svet, vode na kopnu.

Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.

Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Albanija, Bugarska i Grčka.

Geografski položaj, granice i veličina država.

Prirodnogeografske odlike.

Društvenoekonomske odlike.

Države na Apeninskom poluostrvu

Italija.

Prirodnogeografske odlike.

Društvenoekonomske odlike.

Države na Pirinejskom poluostrvu

Španija i Portugalija

Geografski položaj, granice i veličina država.

Prirodno geografske odlike.

Društvenoekonomske odlike.

Geografski pregled ostalih država Južne Evrope

Andora, Monako, Vatikan, San Marino i Malta, geografski položaj i značaj.

Geografski položaj, granice i veličina.

Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Srednje Evrope, klima i biljni svet, vode na kopnu.

Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.

Nemačka, Poljska, Češka, Slovačka, Švajcarska, Austrija, Mađarska i Rumunija.

Geografski položaj, granice i veličina država.

Osnovne prirodnogeografske odlike.

Osnovne društvenoekonomske odlike.

Zapadna Evropa (8)

Geografski položaj, granice i veličina.

Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Zapadne Evrope, klima, biljni svet, vode na kopnu.

Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.

Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Severne Irske, Francuska.

Geografski položaj, granice i veličina država.

Osnovne prirodnogeografske odlike.

Osnovne društvenoekonomske odlike.

Severna Evropa (4)

Geografski položaj, granice i veličina.

Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Severne Evrope, klima, biljni svet, vode na kopnu.

Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.

Švedska, Norveška.

Geografski položaj, granice i veličina država.

Osnovne prirodnogeografske odlike.

Osnovne društvenoekonomske odlike.

Istočna Evropa (8)

Geografski položaj, granice i veličina.

Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Istočne Evrope, klima, biljni svet, vode na kopnu.

Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.

Ruska Federacija, Ukrajina.

Geografski položaj, granice i veličina država.

Osnovne prirodnogeografske odlike.

Osnovne društvenoekonomske odlike.

GODIŠNJA SISTEMATIZACIJA GRADIVA (3)

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA

Nastavni program geografije za šesti razred osnovnog vaspitanja i obrazovanja oslanja se na savremena dostignuća i na perspektive razvoja geografske nauke, a primeren je interesovanjima i potrebama učenika. Stečena znanja i veštine učenici će primenjivati u istraživanju i analiziranju određenih geografskih pojava i procesa, koji se odnose na nastavne sadržaje predviđene programom. Neophodno je zainteresovati učenike da, u skladu sa svojim uzrasnim sposobnostima, istražuju i lokalnu sredinu, da pronalaze i koriste različite izvore informacija i da se osposobljavaju za samostalno učenje.

Osnovu za izradu ovog programa činili su: opšti ciljevi i zadaci osnovnog obrazovanja i vaspitanja, obrazovni, vaspitni i funkcionalni zadaci savremene nastave geografije, potreba za postizanjem bolje ravnoteže između uzrasnih sposobnosti učenika, njihovih potreba i interesovanja, preporuke Geografskog fakulteta i Srpskog geografskog društva.

Program je koncipiran tako da se zasniva na: postepenom uvođenju i razvijanju geografskih pojmova, pojava i procesa u okviru programskih sadržaja spiralno raspoređenih u drugom obrazovnom ciklusu, značajnih za uspešnije razumevanje ukupnih sadržaja koji su neophodni u procesu daljeg učenja, dosadašnjim nastavnim programima u Republici Srbiji i rezultatima praćenja primene dosadašnjih programa.

U šestom razredu osnovne škole program geografije koncipiran je tematski. Ukupan godišnji fond časova nije promenjen. Nastavnicima se preporučuje orijentacioni broj časova po nastavnim temama, kao i nastavni sadržaji koje bi trebalo obraditi. Prema svojoj kreativnosti nastavnik ima slobodu da kroz samostalno planiranje odredi tipove časova, oblike rada, nastavne metode, tehnike i aktivnosti i odabere didaktička sredstva i pomagala.

Programsku strukturu čini pet nastavnih tema:

1. Uvod

2. Planeta Zemlja

4. Geografska sredina i ljudske delatnosti

5. Regionalna geografija Evrope

Na prvom nastavnom času nastavnik upoznaje učenike sa ciljevima, zadacima i programskim sadržajima geografije za šesti razred i daje im jasna uputstva za rad. Posebno naglašava zašto i kako se obrađuju sadržaji opšte fizičke i društvene geografije i ističe njihov značaj za uspešnu obradu regionalne geografije evropskog kontinenata i njegovih država i sveta u celini.

Programom je predviđena obrada geografskih sadržaja koji se odnose na vode i biljni i životinjski svet na Zemlji u okviru tematske celine Planeta Zemlja. Kroz ovu tematsku celinu potrebno je istaći oblike pojavljivanja, osnovne odlike i rasprostranjenost voda na Zemlji, kao i njihov značaj, odlike biljnog i životinjskog sveta, njihovu horizontalnu i vertikalnu rasprostranjenost, osnovne biljne zajednice na Zemlji i značaj biljaka i životinja za čoveka.

Prirodna sredina je u suštini splet tesno povezanih i međusobno uslovljenih komponenata koje predstavljaju jedinstvenu celinu. Imajući u vidu narušavanje ravnoteže u prirodnoj sredini, potrebno je ukazivati na prevenciju i na zaštitu prirode.

Nastavna tema Stanovništvo i naselja na Zemlji koncipirana je tako da se njenom obradom ukaže na najvažnije demografske i demogeografske probleme čovečanstva. Težište treba da bude na osnovnim odlikama stanovništva, vrstama i tipovima naselja. Preporuka je da se statistički podaci prikazuju samo ilustrativno (tabele, dijagrami, starosna piramida) ili komparativno, a da se ne insistira na njihovom zapamćivanju.

Kroz obradu sadržaja nastavne teme Geografska sredina i ljudske delatnosti učenicima je potrebno ukazati na različitost prirodne i geografske sredine na osnovu koje se izdvajaju geografske regije, kao i na složenost i podelu ljudskih delatnosti, pri čemu treba naglasiti uticaj prirodnih i društvenih faktora na razvoj privrede.

U šestom razredu je nastavnim programom, sa najvećim brojem časova, planirana obrada Regionalne geografije Evrope. U okviru regionalne geografije predviđena je obrada Evrope u celini, koja treba da pruži mogućnost sagledavanja opštih odlika kontinenta da bi se na osnovu toga jasnije mogle uočiti osobenosti pojedinih regionalnih celina i pojedinih država Evrope.

Prilikom obrade regija potrebno je da se, na osnovu poznavanja kontinenta kao celine, istaknu njihove bitne fizičkogeografske odlike i njihov uticaj na proizvodnju i razmeštaj stanovništva. Svaki činilac treba da bude istaknut tako da se odmah mogu uočiti specifičnosti svake regije. Kroz političku podelu treba istaći kako je do nje došlo radi boljeg razumevanja današnjeg stanja. Prilikom obrade ovih sadržaja moguća je korelacija sa sadržajima iz nastavnog predmeta istorije.

Kod obrade pojedinih država treba koristiti prethodno stečena znanja o kontinentu u celini i o pojedinim regijama, a istaći samo bitne odlike prirode i stanovništva, a pre svega njegovu profesionalnu strukturu, kulturni nivo, što može da pomogne objašnjenju razvijenosti i strukturi privrede.

Treba, takođe, ukazati na postojeće razlike u stepenu razvijenosti privrede država Evrope, kao i na protivurečnosti koje postoje između prirodnih bogatstava i nivoa razvijenosti njihove privrede. Države su, međutim, međusobno različite i u svakoj od njih su zastupljene određene privredne delatnosti i grane specifične za tu zemlju, koje treba posebno naglasiti.

Pri izlaganju sadržaja o državama treba ukazati na neophodnost saradnje zemalja i na integracijske procese u regionu, Evropi i svetu, kao i na potrebu uvažavanja različitosti i tolerancije na svim nivoima.

U kontinuiranom radu sa geografskom kartom učenicima se pruža mogućnost da savladaju veštinu praktičnog korišćenja i poznavanja geografske karte. Stalnom upotrebom geografske karte znanja se proširuju i produbljuju i usavršava se njena praktična primena.

Korišćenje geografskih karata različitog razmera i sadržine pri upoznavanju regija i država Evrope, geoprostora i lokalne sredine je neophodno i obavezno na svim časovima.

FIZIKA

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

Ostali ciljevi i zadaci nastave fizike su:

- razvijanje funkcionalne pismenosti;

- upoznavanje osnovnih načina mišljenja i rasuđivanja u fizici;

- razumevanje pojava, procesa i odnosa u prirodi na osnovu fizičkih zakona;

- razvijanje sposobnosti za aktivno sticanje znanja o fizičkim pojavama kroz istraživanje;

- razvijanje radoznalosti, sposobnosti racionalnog rasuđivanja, samostalnosti u mišljenju i veštine jasnog i preciznog izražavanja;

- razvijanje logičkog i apstraktnog mišljenja;

- shvatanje smisla i metoda ostvarivanja eksperimenta i značaja merenja;

- rešavanje jednostavnih problema i zadataka u okviru nastavnih sadržaja;

- razvijanje sposobnosti za primenu znanja iz fizike;

- shvatanje povezanosti fizičkih pojava i ekologije i razvijanje svesti o potrebi zaštite, obnove i unapređivanja životne sredine;

- razvijanje radnih navika i sklonosti ka izučavanju nauka o prirodi;

- razvijanje svesti o sopstvenim znanjima, sposobnostima i daljoj profesionalnoj orijentaciji.

Učenik treba da:

- kroz veći broj zanimljivih i atraktivnih demonstracionih ogleda, koji manifestuju pojave iz različitih oblasti fizike, shvati kako fizika istražuje prirodu i da je materijalni svet pogodan za istraživanje i postavljanje brojnih pitanja;

- ume da rukuje merilima i instrumentima za merenje odgovarajućih fizičkih veličina: metarska traka, lenjir sa milimetarskom podelom, hronometar, menzura, vaga, dinamometar;

- samo upozna pojam greške i značaj relativne greške, a da zna šta je apsolutna greška i kako nastaje greška pri očitavanju skala mernih instrumenata;

- koristi jedinice SI sistema za odgovarajuće fizičke veličine: m, s, kg, N, m/s, Pa...;

- usvoji osnovne predstave o mehaničkom kretanju i zna veličine koje karakterišu ravnomerno pravolinijsko kretanje i srednju brzinu kao karakteristiku promennjivog pravolinijskog kretanja;

- na osnovu pojava uzajamnog delovanja tela shvati silu kao meru uzajamnog delovanja tela koja se određuje intenzitetom, pravcem i smerom;

- usvoji pojam mase i težine i pravi razliku između njih;

- ume da odredi gustinu čvrstih tela i gustinu tečnosti merenjem njene mase i zapremine;

- usvoji pojam pritiska, shvati prenošenje spoljnjeg pritiska kroz tečnosti i gasove i razume Paskalov zakon.

SADRŽAJI PROGRAMA

UVOD (2+0+0)

Fizika kao prirodna nauka i metode kojima se ona služi (posmatranje, merenje, ogled...). Ogledi koji ilustruju različite fizičke pojave. (2+0)

KRETANJE (7+7+0)

Kretanje u svakodnevnom životu. Relativnost kretanja. (1+0)

Pojmovi i veličine kojima se opisuje kretanje (putanja, put, vreme, brzina, pravac i smer kretanja). (2+1)

Podela kretanja prema obliku putanje i brzini tela. Zavisnost pređenog puta od vremena kod ravnomernog pravolinijskog kretanja. (3+2)

Promenljivo pravolinijsko kretanje. Srednja brzina. (1+2)

Sistematizacija i obnavljanje gradiva. (0+2)

SILA (6+8+0)

Uzajamno delovanje dva tela u neposrednom dodiru i posledice takvog delovanja: pokretanje, zaustavljanje i promena brzine tela, deformacija tela (istezanje, sabijanje, savijanje), trenje pri kretanju tela po horizontalnoj podlozi i otpor pri kretanju tela kroz vodu i vazduh. (1+1)

Uzajamno delovanje dva tela koja nisu u neposrednom dodiru (gravitaciono, električno, magnetno). Sila kao mera uzajamnog delovanja dva tela, pravac i smer delovanja. (3+2)

Procena intenziteta sile demonstracionim dinamometrom. (1+1)

Sila Zemljine teže (težina tela). (1+2)

Sistematizacija i obnavljanje gradiva. (0+2)

Demonstracioni ogledi. Istezanje i sabijanje elastične opruge. Trenje pri klizanju i kotrljanju. Slobodno padanje. Privlačenje i odbijanje naelektrisanih tela. Privlačenje i odbijanje magneta.

MERENJE (4+4+7)

Osnovne i izvedene fizičke veličine i njihove jedinice. Međunarodni sistem mera. (1+1)

Merenje dužine, zapremine i vremena. Pojam srednje vrednosti merene veličine i greške pri merenju. Merni instrumenti. (3+3)

1. Merenje dimenzija malih tela lenjirom sa milimetarskom podelom. (1)

2. Merenje zapremine čvrstih tela nepravilnog oblika pomoću menzure. (1)

3. Određivanje srednje brzine promenljivog kretanja tela i stalne brzine ravnomernog kretanja pomoću staklene cevi sa mehurom. (2)

4. Merenje elastične sile pri istezanju i sabijanju opruge. (1)

5. Kalibrisanje elastične opruge i merenje težine tela dinamometrom. (1)

6. Merenje sile trenja pri klizanju ili kotrljanju tela po ravnoj podlozi. (1)

MASA I GUSTINA (5+7+3)

Inertnost tela. Zakon inercije (Prvi Njutnov zakon mehanike). (1+0)

Masa tela na osnovu pojma o inertnosti i o uzajamnom delovanju tela. (1+0)

Masa i težina kao različiti pojmovi. (1+1)

Merenje mase tela vagom. (0+1)

Gustina tela. Određivanje gustine čvrstih tela. (1+2)

Određivanje gustine tečnosti merenjem njene mase i zapremine. (1+1)

Sistematizacija i obnavljanje gradiva. (0+2)

Demonstracioni ogledi. Ilustrovanje inertnosti tela. Sudari dveju kugli (a) iste veličine, od istog materijala, (b) različite veličine, od istog materijala, (v) iste veličine, od različitog materijala. Merenje mase vagom. Tečnosti različitih gustina u istom sudu - "tečni sendvič".

Laboratorijske vežbe

1. Određivanje gustine čvrstih tela pravilnog i nepravilnog oblika. (2)

2. Određivanje gustine tečnosti merenjem njene mase i zapremine. (1)

PRITISAK (5+6+1)

Pritisak čvrstih tela. (1+1)

Pritisak u mirnoj tečnosti. Hidrostatički pritisak. Spojeni sudovi. (2+1)

Atmosferski pritisak. Toričelijev ogled. Zavisnost atmosferskog pritiska od nadmorske visine. Barometri. (1+1)

Prenošenje spoljnjeg pritiska kroz tečnosti i gasove u zatvorenim sudovima. Paskalov zakon i njegova primena. (1+1)

Sistematizacija i sinteza gradiva. (0+2)

Demonstracioni ogledi. Zavisnost pritiska od veličine dodirne površine i od težine tela. Staklena cev sa pokretnim dnom za demonstraciju hidrostatičkog pritiska. Prenošenje pritiska kroz tečnost (staklena cev s membranom, Heronova boca, spojeni sudovi). Hidraulična presa. Ogledi koji ilustruju razliku pritisaka vazduha (kako se vazduh može "videti", kako sveća može da gori pod vodom ...)

Laboratorijska vežba

1. Određivanje zavisnosti hidrostatičkog pritiska od dubine vode (1)

1. Videozapis ili simulacija na računaru različitih vrsta kretanja u svakodnevnom životu.

2. Relativna brzina pravolinijskog kretanja.

3. Rešavanje problema u vezi sa izračunavanjem brzine pravolinijskog kretanja.

4. Rešavanje problema u vezi sa izračunavanjem puta i srednje brzine.

5. Tablično i grafičko prikazivanje pređenog puta i brzine u zavisnosti od vremena. Korišćenje grafika.

6. Videozapis ili simulacija na računaru različitih oblika međusobnih delovanja tela.

7. Rezultujuća sila koja deluje na telo (oprugu).

8. Rešavanje problema u vezi sa istezanjem elastične opruge (dinamometra) i težinom tega, odnosno sa kalibrisanjem opruge.

9. Videozapis ili simulacija rada različitih merila i mernih instrumenata na računaru.

10. Međunarodni sistem mera (SI) i njegovo korišćenje.

11. Apsolutna i relativna greška merenja. Rezultat merenja. Zapisivanje rezultata merenja (tablično, grafički).

12. Videozapis ili simulacija na računaru merenja vremena, puta, brzine i sile.

13. Videozapis ili simulacija na računaru primera za inertnost tela.

14. Rešavanje problema u kojima se koriste veličine (masa, težina, gustina).

15. Videozapis ili simulacija na računaru različitih primera pritiska tela, kao i pritiska u tečnosti i gasu.

16. Hidrostatički pritisak (princip rada vodovoda, fontane).

17. Kretanje tela u fluidima (kretanje podmornice, vazdušnog balona). Primena Paskalovog zakona. Hidraulična presa.

18. Poseta nekoj laboratoriji (kabinetu) za fiziku na fakultetu, naučno istraživačkom institutu, elektrani, fabrici, kabinetu u gimnaziji i dr.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA

Pri izradi programa uzete su u obzir primedbe i sugestije nastavnika fizike osnovnih škola izrečene na stručnim skupovima i seminarima u okviru razgovora o programima i nastavi fizike u osnovnim i srednjim školama. One se mogu sažeti u sledećem:

- smanjiti ukupnu opterećenost učenika;

- rasteretiti važeći program svih sadržaja koji nisu primereni psihofizičkim mogućnostima učenika;

- "vratiti" eksperiment u nastavu fizike;

- metodski unaprediti izlaganje programskih sadržaja;

- izvršiti bolju korelaciju redosleda izlaganja sadržaja fizike sa matematikom i predmetima ostalih prirodnih nauka.

Novi program je po sadržaju, obimu i metodskom prezentovanju prilagođen učenicima osnovne škole.

Polazna opredeljenja pri koncipiranju programa fizike

Pri izradi programa fizike dominantnu ulogu imale su i sledeće činjenice:

- osnovno obrazovanje je obavezno za celokupnu populaciju učenika;

- kod učenika osnovne škole sposobnost apstraktnog mišljenja još nije dovoljno razvijena;

- fizika je apstraktna, egzaktna i razuđena naučna disciplina čiji se zakoni često iskazuju u matematičkoj formi koja je učeniku osnovne škole potpuno nepristupačna;

- u nastavi fizike je zapostavljen ogled (iako je fizika eksperimentalna nauka), a laboratorijske vežbe učenici sve ređe izvode.

Navedene činjenice uticale su na izbor programskih sadržaja i metoda logičkog zaključivanja, kao i na uvođenje jednostavnih eksperimenata, tzv. "malih ogleda", koji ne zahtevaju skupu i složenu opremu za demonstriranje fizičkih pojava.

1. Izbor programskih sadržaja

Iz fizike kao naučne discipline odabrani su samo oni sadržaji koje na određenom nivou mogu da usvoje svi učenici osnovne škole. To su, uglavnom, sadržaji iz osnova klasične fizike, dok su u osmom razredu uzeti i neki sadržaji atomske i nuklearne fizike. Obim odabranih programskih sadržaja prilagođen je godišnjem fondu časova fizike u osnovnoj školi. I na ovako suženim sadržajima učenici mogu da upoznaju egzaktnost fizičkih zakona i raznovrsnost fizičkih pojava u makrosvetu, ali i u mikrosvetu koji nije direktno dostupan našim čulima. Pošto su makrofizičke pojave očiglednije za proučavanje, one dominiraju u nastavnim sadržajima šestog i sedmog razreda. U osmom razredu, pored njih, date su i tematske celine u kojima se obrađuju i neki procesi u mikrosvetu (omotač i jezgro atoma).

Od svih metoda logičkog zaključivanja koje se koriste u fizici kao naučnoj disciplini (induktivni, deduktivni, zaključivanje po analogiji itd.), učenicima osnovne škole najpristupačniji je induktivni metod (od pojedinačnog ka opštem) pri pronalaženju i formulisanju osnovnih zakona fizike. Zato program predviđa da se pri proučavanju makrofizičkih pojava pretežno koristi induktivni metod.

Na ovako izabranim poglavljima fizike može se u potpunosti ilustrovati suština metodologije koja se i danas koristi u fizici i u svim prirodnim naukama u početnoj etapi naučnog istraživanja, tj. u procesu sakupljanja eksperimentalnih činjenica i na osnovu njih formulisanja osnovnih zakona o pojavama koje treba da se prouče. Ova etapa saznajnog procesa obuhvata: posmatranje pojave, uočavanje bitnih svojstava sistema na kojima se pojava odvija, zanemarivanje manje značajnih svojstava i parametara sistema, merenje u cilju pronalaženja međuzavisnosti odabranih veličina, planiranje novih eksperimenata radi preciznijeg formulisanja fizičkih zakona i sl. Sa nekim naučnim rezultatima, do kojih se došlo deduktivnim putem, treba da se upoznaju i učenici starijih razreda, ali na informativnom nivou. Zato program predviđa da se neka znanja do kojih se došlo deduktivnim putem koriste pri objašnjavanju određenih fizičkih procesa u makro i mikrosvetu.

3. Jednostavni eksperimenti

Uvođenje jednostavnih eksperimenata za demonstriranje fizičkih pojava ima za cilj vraćanje ogleda u nastavu fizike, razvijanje radoznalosti i interesa za fiziku i istraživački pristup prirodnim naukama.

Jednostavne eksperimente mogu da izvode i sami učenici na času ili da ih ponove kod kuće, koristeći mnoge predmete i materijale iz svakodnevnog života.

Način prezentovanja programa

Programski sadržaji dosledno su prikazani u formi koja zadovoljava osnovne metodske zahteve nastave fizike:

Stoga, prilikom ostvarivanja ovog programa bilo bi poželjno da se svaka tematska celina obrađuje onim redosledom koji je naznačen u programu. Time se omogućuje da učenik lakše usvaja nove pojmove i spontano razvija sposobnost za logičko mišljenje.

Program predviđa da se unutar svake veće tematske celine, posle postupnog i analitičnog izlaganja pojedinačnih nastavnih sadržaja, kroz sistematizaciju i obnavljanje izloženog gradiva, izvrši sinteza bitnih činjenica i zaključaka i da se kroz njihovo obnavljanje omogući da ih učenici u potpunosti razumeju i trajno usvoje. Veoma je važno da se kroz rad u razredu ispoštuje ovaj zahtev programa jer se time naglašava činjenica da su u fizici sve oblasti međusobno povezane i omogućuje se da učenik sagleda fiziku kao koherentnu naučnu disciplinu u kojoj se početak proučavanja nove pojave naslanja na rezultate proučavanja nekih prethodnih.

Uz naslov svake tematske celine naveden je (u zagradi) zbir tri broja. Na primer, Merenje (4+4+7) - prva cifra označava broj časova predviđenih za neposrednu obradu sadržaja tematske celine i izvođenje demonstracionih ogleda, druga cifra određuje broj časova za utvrđivanje tog gradiva i ocenjivanje učenika, dok treća cifra označava broj časova za izvođenje laboratorijskih vežbi.

Svaka tematska celina razbijena je na više tema koje bi trebalo obrađivati onim redosledom koji je dat u programu. Iza teksta svake teme, u zagradi, naveden je zbir dve cifre: prva označava optimalni broj časova za obradu teme i izvođenje demonstracionih ogleda, a druga daje optimalni broj časova za utvrđivanje sadržaja teme. Pri tome, na primer, zbir (1+1) ne treba shvatiti bukvalno, tj. da se jedan čas koristi samo za izlaganje novog sadržaja, a sledeći čas, samo za obnavljanje i propitivanje. Naprotiv, pri obradi sadržaja skoro svake teme, na svakom času deo vremena posvećuje se obnavljanju gradiva, a deo vremena se koristi za izlaganje novih sadržaja.

Iza naziva svake laboratorijske vežbe nalazi se, u zagradi, cifra koja označava broj časova predviđenih za njeno ostvarivanje.

Redosled izlaganja gradiva fizike usaglašen je s redosledom gradiva iz matematike. Kako program matematike za osnovnu školu ne obuhvata sadržaje iz vektorske algebre, u okviru programa fizike nije predviđeno da se fizičke veličine, koje imaju vektorsku prirodu (brzina, sila itd.), eksplicitno tretiraju kao vektori, već kao veličine koje su jednoznačno određene sa tri podatka: brojnom vrednošću, pravcem i smerom.

Osnovni oblici nastave i metodska uputstva za njihovo izvođenje

Ciljevi i zadaci nastave fizike ostvaruju se kroz sledeće osnovne oblike:

1. izlaganje sadržaja teme uz odgovarajuće demonstracione oglede;

2. rešavanje kvalitativnih i kvantitativnih zadataka;

3. laboratorijske vežbe;

4. korišćenje i drugih načina rada koji doprinose boljem razumevanju sadržaja teme (domaći zadaci, čitanje popularne literature iz istorije fizike i sl.);

5. sistematsko praćenje rada svakog pojedinačnog učenika.

Veoma je važno da nastavnik pri izvođenju prva tri oblika nastave naglašava njihovu objedinjenost u jedinstvenom cilju: otkrivanje i formulisanje zakona i njihova primena. U protivnom, učenik će steći utisak da postoje tri različite fizike: jedna se sluša na predavanjima, druga se radi kroz računske zadatke, a treća se koristi u laboratoriji. Ako još nastavnik ocenjuje učenike samo na osnovu pismenih vežbi, učenik će s pravom zaključiti: U školi je važna samo ona fizika koja se radi kroz računske zadatke. Nažalost, često se dešava da učenici osnovne i srednje škole o fizici kao nastavnoj disciplini steknu upravo takav utisak.

Da bi se ciljevi i zadaci nastave fizike ostvarili u celini, neophodno je da učenici aktivno učestvuju u svim oblicima nastavnog procesa. Imajući u vidu da svaki od navedenih oblika nastave ima svoje specifičnosti u procesu ostvarivanja, to su i metodska uputstva prilagođena ovim specifičnostima.

Metodska uputstva za predavanja

Kako uz svaku tematsku celinu idu demonstracioni ogledi, učenici će spontano pratiti tok posmatrane pojave, a na nastavniku je da navede učenika da svojim rečima, na osnovu sopstvenog rasuđivanja, opiše pojavu koju posmatra. Posle toga nastavnik, koristeći precizni jezik fizike, definiše nove pojmove (veličine) i rečima formuliše zakon pojave. Kada se prođe kroz sve etape u izlaganju sadržaja teme (ogled, učenikov opis pojave, definisanje pojmova i formulisanje zakona), prelazi se, ako je moguće, na prezentovanje zakona u matematičkoj formi. Ovakvim načinom izlaganja sadržaja teme nastavnik pomaže učeniku da potpunije razume fizičke pojave, trajnije zapamti usvojeno gradivo i u drugi plan potisne formalizovanje usvojenog znanja. Ako se insistira samo na matematičkoj formi zakona, dolazi se nekada do besmislenih zaključaka.

Na primer, drugi Njutnov zakon mehanike F = ma učenik može da napiše i u obliku m = F/a. S matematičke tačke gledišta to je potpuno korektno. Međutim, ako se ova formula iskaže rečima: Masa tela direktno je srazmerna sili koja deluje na telo, a obrnuto srazmerna ubrzanju tela, tvrđenje je s aspekta matematike tačno, ali je s aspekta fizike potpuno pogrešno.

Veliki fizičari, Ajnštajn na primer, naglašavali su da u makrosvetu koji nas okružuje svaka novootkrivena istina ili zakon prvo su formulisani rečima, pa tek zatim prikazani u matematičkoj formi. Čovek, naime, svoje misli iskazuje rečima, a ne formulama. Majkl Faradej, jedan od najvećih eksperimentalnih fizičara, u svom laboratorijskom dnevniku nije zapisao ni jednu jedinu formulu, ali je zato sva svoja otkrića formulisao preciznim jezikom fizike. Ti zakoni (zakon elektromagnetne indukcije, zakoni elektrolize) i danas se iskazuju u takvoj formi iako ih je Faradej otkrio još pre 170 godina.

Pri rešavanju kvantitativnih (računskih) zadataka iz fizike, u zadatku prvo treba na pravi način sagledati fizičke sadržaje, pa tek posle toga preći na matematičko formulisanje i izračunavanje. Naime, rešavanje zadataka odvija se kroz tri etape: fizička analiza zadatka, matematičko izračunavanje i diskusija rezultata. U prvoj etapi uočavaju se fizičke pojave na koje se odnosi zadatak, a zatim se nabrajaju i rečima iskazuju zakoni po kojima se pojave odvijaju. U drugoj etapi se, na osnovu matematičke forme zakona, izračunava vrednost tražene veličine. U trećoj etapi traži se fizičko tumačenje dobijenog rezultata. Ako se, na primer, primenom Džulovog zakona izdvoje različite količine toplote na paralelno vezanim otpornicima, treba protumačiti zašto se na otporniku manjeg otpora oslobađa veća količina toplote. Tek ako se od učenika dobije korektan odgovor, nastavnik može da bude siguran da je sa svojim učenicima zadatak rešavao na pravi način.

Laboratorijske vežbe čine sastavni deo redovne nastave i organizuju se na sledeći način: učenici svakog odeljenja dele se u dve grupe, tako da svaka grupa ima svoj termin za laboratorijsku vežbu. Oprema za svaku laboratorijsku vežbu umnožena je u više kompleta, tako da na jednoj vežbi (radnom mestu) može da radi dva do tri učenika. Vežbe se rade frontalno.

Čas eksperimentalnih vežbi sastoji se iz: uvodnog dela, merenja i zapisivanja rezultata merenja.

U uvodnom delu časa nastavnik:

- obnavlja delove gradiva koji su obrađeni na časovima predavanja, a odnose se na datu vežbu (definicija veličine koja se određuje i metod koji se koristi da bi se veličina odredila),

- obraća pažnju na činjenicu da svako merenje prati odgovarajuća greška i ukazuje na njene moguće izvore,

- upoznaje učenike s mernim instrumentima i obučava ih da pažljivo rukuju laboratorijskim inventarom,

- ukazuje učenicima na mere predostrožnosti, kojih se moraju pridržavati radi sopstvene sigurnosti, pri rukovanju aparatima, električnim izvorima, raznim uređajima i sl.

Dok učenici vrše merenja, nastavnik aktivno prati njihov rad, diskretno ih nadgleda i, kad zatreba, objašnjava im i pomaže.

Pri unošenju rezultata merenja u đačku svesku, procenu greške treba vršiti samo za direktno merene veličine (dužinu, vreme, električnu struju, električni napon i sl.), a ne i za veličine koje se posredno određuju (električni otpor određen primenom Omovog zakona). Procenu greške posredno određene veličine nastavnik može da izvodi u okviru dodatne nastave.

Ako nastavnik dobro organizuje rad u laboratoriji, učenici će se ovom obliku nastave najviše radovati.

Metodska uputstva za druge oblike rada

Jedan od oblika rada sa učenicima su domaći zadaci. Nastavnik planira domaće zadatke u svojoj redovnoj pripremi za čas. Pri odabiru zadataka, nastavnik težinu zadatka prilagođava mogućnostima prosečnog učenika i daje samo one zadatke koje učenici mogu da reše bez tuđe pomoći. Domaći zadaci odnose se na gradivo koje je obrađeno neposredno na času (1-2 zadatka) i na povezivanje ovog gradiva sa prethodnim (1 zadatak).

O rešenjima domaćih zadataka diskutuje se na sledećem času kako bi učenici dobili povratnu informaciju o uspešnosti svog samostalnog rada.

Praćenje rada učenika

Nastavnik je dužan da kontinuirano prati rad svakog učenika kroz neprekidnu kontrolu njegovih usvojenih znanja, stečenih na osnovu svih oblika nastave: demonstracionih ogleda, predavanja, rešavanja kvantitativnih i kvalitativnih zadataka i laboratorijskih vežbi. Ocenjivanje učenika samo na osnovu rezultata koje je on postigao na pismenim vežbama neprimereno je učeničkom uzrastu i fizici kao naučnoj disciplini. Nedopustivo je da nastavnik od učenika, koji se prvi put sreće s fizikom, traži samo formalno znanje umesto da ga podstiče na razmišljanje i logičko zaključivanje. Učenik se kroz usmene odgovore navikava da koristi preciznu terminologiju, razvija sposobnost da svoje misli jasno i tečno formuliše i ne doživljava fiziku kao naučnu disciplinu u kojoj su jedino formule važne.

Budući da je program, kako po sadržaju, tako i po obimu, prilagođen psihofizičkim mogućnostima učenika osnovne škole, stalnim obnavljanjem najvažnijih delova iz celokupnog gradiva postiže se da stečeno znanje bude trajnije i da učenik bolje uočava povezanost raznih oblasti fizike. Istovremeno se obezbeđuje da učenik po završetku osnovne škole zadrži u pamćenju sve osnovne pojmove i zakone fizike, kao i osnovnu logiku i metodologiju koja se koristi u fizici pri proučavanju fizičkih pojava u prirodi.

Dopunska nastava i dodatni rad

Dodatna nastava iz fizike organizuje se u šestom razredu sa po jednim časom nedeljno. Programski sadržaji ove nastave obuhvataju:

- izabrane sadržaje iz redovne nastave koji se sada obrađuju kompleksnije (koristi se i deduktivni pristup fizičkim pojavama, rade se teži zadaci, izvode preciznija merenja na složenijim aparatima itd.),

- nove sadržaje, koji se naslanjaju na program redovne nastave, ali se odnose na složenije fizičke pojave ili na pojave za koje su učenici pokazali poseban interes.

Redosled tematskih sadržaja u dodatnoj nastavi prati redosled odgovarajućih sadržaja u redovnoj nastavi. Ukoliko u školi trenutno ne postoje tehnički uslovi za ostvarivanje nekih tematskih sadržaja iz dodatne nastave, nastavnik bira one sadržaje koji mogu da se ostvare. Pored ponuđenih sadržaja, mogu se realizovati i teme za koje učenici pokažu posebno interesovanje. Korisno je da nastavnik pozove istaknute stručnjake da u okviru dodatne nastave održe popularna predavanja.