§ 94.Кпикьу предложениейин гьякьнаан уьмуми гъаврикк ккауб

Учв кьюб вая кьюбдилан зиина аьдатнан предложенйирикан ибарат духьнади, мяна жигьатнаан битав вуйи саб фикир ачухъ апIурайи предложениейиз кпикьу предложение кIуру. Месела: МикI утIубччву, зав’ин дифар улучIву, мархьлин цIадлар ктахьуз хъюгъю.

Кпикьу предложениейик кайи предложенйирин арайиъ айи аьлакьйир кьюб жюрейиндар шулу: табигъсузвалиндар ва табигъвалиндар.

Чпик кайи предложенйирин арайиъ айи аьлакьайиз лигну, ктикьу предложенйир кьюб йишв’ина пай шула: кпикьу табигъсуз ва кпикьу табигъ предложенйириз.

Ктикьу табигъсуз предложенйир чиб саб-сабдикан асиллу дару, барабар предложенйирикан дюзмиш духьнайи ктикьу предложенйириз кIуру. Месела: Сабпну мичIли микI утIубччву, зав дифари алабцIу.

Ктикьу табигъ предложенйир чиб саб-сабдикан асиллу вуйи, саб тмунубдиз табигъ вуйи предложенйирикан дюзмиш духьнайи ктикьу предложенйириз кIуру. Месела: Эгер гъи мархь гъубгъиш, ухьхьан шагьриз гъягъюз хьидар.

Мархь убгъури имдайи. Завун кьялаъ кьат1-кьат1 шулайи дифаригъян хядар рякъюрайи ва дурари ачухъди нур туврайи. Ярхла дагъларин кIакIариз багахь духьнайи вазлин акв чIилли дифарин арайигъян кьалудиси рябкъюри айи …

Йиз архаинвалиин рази даршули, ЦIараблик гьялаквал кайи, чав учв чIябгъюри дийибгънайи. Йиз ху, саб мутмуйикан чаз кин даршиш, мици гьялак даршлуб аьгъяйзуз. Дициб вахтна ЦIараб йиз буйругъназ либгури шулу.

Узу бас дарапIди, ЦIараб алжабгъдар. Думу буйругъназ ккилибгурайи.

Узу, явашди йиз лик гьачIабккну, йиз исихъ хъайи Паша халу хабар дапIну, яваш сесниинди думу аьгьвалатнан гъаврикк ккаъза. Паша халу, кIул за дапIну, минди-тинди лигуз хъюгъю. Дугъу, гьяракат кади чан тюфенгиз бац йивну, «швеъ» дупну, сес гъапIу (А.Ж.).

272-пи илчIихуб. Ктикьу предложенйирик кайи предложенйирин арайиъ айи аьлакьйир тяйин апIинай.

1.Кулак яваш гъабши, ва хъанара йиф убгъуз хъюбгъю. 2.Асли учухъ хъергу, амма дугъхьан учухъ хъуркьуз гъашдар. 3.Узу ляхниз гъягъюраза, хъа уву дада гъяйиз хулаъ гъуз. 4.Гьарарин кIажар гъатху хьуз хъюгънайи, гьаз гъапиш чвлин гьавйир йивнади кьюб-шубуб гьяфта вуйи. 5.Зав ачухъ ву, хядар кархьну ургура, халачиси чюл аьжайиб дабалгна (Б.Р.). 6.Чан хлиъ айи тапанчийиан утIурччвурайи гюллйир хътIарцциган, дугъу хилар за гъапIну (А.Ж.).

1.Вари гъяаьлхъю. Мурсал гъишу. 2.Гьяйвнар китIу. Учу гъушча. 3.Кьюркьлин цIа гьеребчу. Завар гъараху. 4.Аьхъюшнар гъаши. Баяр-шубар цIибди чIатариз удучIвуз хъюгъю. 5.Гизаф гъапича дугъаз. Думу учухъ хъпехъдар. 6.Йиз юлдшиз луфар айи. Узуз дурар адайзуз. 7.Мархь гъубгъу. Кючйириан селлер гъушу. 8.Учу хъергурча. Учву гьергай.

1.Ктикьу табигъсуз предложенйир чиб-чпик союзарин кюмекниинди китIру. Табигъсузвалин союзар, мялум вуйиганси, шубуб группайиз жара шула: китIбандар (-на, -ра, ва, гьам-гьам), гъаншарвалиндар (хъа, амма, аммаки, анжагъ), жара апIбандар (я-я, гагь-гагь).

2.Ктикьу табигъсуз предложенйир союзар ктарди, тек саб интонацияйин кюмекнииндира китIри шулу. Месела: ЦIа кабхъну а, дустар, вари дюн’яйик, намуснан пайдгъарра вари за духьна (Б.М.).

Союзар ктру ктикьу табигъсуз предложенйири чиб сабси вая саб-сабдин кьяляхъди гъюрайи кьюб вая сабшвнуб гьядиса улупуру. Месела: Хьад гъубшну, чвулра улубкьну. Хябяхъ гъабши, лиж гъафи, хулариъ дишла аквар кархьу.

Гагь учхьан ярхлаъ, гагь багахьнаси бомбар ахьрайи, ва шид прожекторарина жюрбежюр гюллйири гьар жюрейин рангариинди улупурайи. Учу гьарсаб дакьикьайиъ гьюжум гюзлемиш апIурайча, амма му ляхин хабарсузди гъабши. Улихь хъухърум гъапIу, цIин ялав завуз утIубччву, ич сейнер минайиин алабхънийи. Узуна лоцман сар-сарин гъвалахъ дийигънайча, учу сатIиди завуз гатIархьу.

Иццрушнакан хабар гъабхьундайзуз. ЙикIбакан фикир апIури адайза, му гьякь ву. Гьарсаб жюрейин аьжал узуз дябкъну айзуз, ва дидихъди, инсандихьан вердиш хьуз шулдашра, дявди жвув’инара гьациб дюшюш улубкьуб мумкин вуйивал назарназ гъадабгъуз мажбур апIуйи (Л.Б.).

276-пи илчIихуб. Жутди тувнайи предложенйир, табигъсузвалин союзар гъяъри, ктикьу табигъсуз предложенйириз илтIикIай.

1.Лиж дуфна. Ич хюни дуфнадар. 2.Учу ахидича. Уву мугъаят йихь. 3.Марччар сивуъ а. Малар галиъ а. 4.Вари рази гъаши. Айваз рази гъашдар. 5.Йишвар ярхи шула. Йигъар – жикъи. 6.Апрелин ваз кубкIрайи. Гьавйир мегьел мани духьнадайи. 7.Йиз юлдшиз гъюрар айи. Узуз дурар адайзуз. 8.Гъийин дарсар рягьтидар вуйи. Учу дурариз ухди гьязур гъашича.

1.Гъизилин чвулра ккудубкIу гъалин йифар айи кьюрдра гъафи амма абайиз гьии гъабхьундайи (М.Аь.). 2.Сакинат лихуз гъафи гъул даима беневш рангнан хъюмру капIнайиси рябкъюйи гъулна искIал кайи гюнйир ярквру ккапIнайи дагъдин машнак кабснайиси гьибгъуйи (Х.А.). 3.Узу ботдиз багахь гъашиза лоцман Соколовра дидихьна гъафи (Л.Б.).

4.Улдубгура магьа сюгьюр ва ебхьура сабпи «уь-уь» (Аьбду-Рягьим). 5.Гьарай ипна кIван симари хъа ебхьрудар адар. Яв ккуни вахт либцура яв ругар’ин дабалгна гъи ЦIухдигъарин гъизил багъ. Гъит, баладар дарза яв бай вахтнан инсан дарза, ваъ (Аьбду-Рягьим).

278-пи илчIихуб. Ктикьу табигъ предложенйир ишлетмиш апIури, учву ктабгъу темайиз ихтилат бикIай.
96-пи дарс

§ 97. Ктикьу табигъсуз предложенйириъ дивру пунктуацияйин ишарйир.

Гьам союзар кайи, гьамсана союзар ктру табигъсуз предложениейик кайи аьдатнан предложенйир, аьдат вуди, чиб-чипхьан запятйириинди жара апIуру.

Саспи вахтари, эгер кпикьу табигъсуз предложениейик кайи аьдатнан предложенйир гизаф гьатIарццдар вуди ва чпиъра запятйир айидар вуди гъашиш, думуган дурар точкана запятаяйиинди жара апIуру. Месела: Гюлюшан багъдиъ сес ипну а кIажари; вичун гьарин цирклариин рагури, ширин мукьмар кIура рагру жакьвари (Халкьд.).

Мяна жигьатнаан чиб-чпиз гъаршу вуйи кьюб аьдатнан предложениейикан ибарат духьнайи союзар ктру ктикьу табигъсуз предложенйириъ дурарин арайиъ тире дивру. Месела: Тур ичвуб – гардан йизуб. ГакIвлар ккудукIура – пич абгурадар.

279-пи илчIихуб. Ктикьу табигъсуз предложенйириъ айи аьдатнан предложенйир улупай ва, дурар чиб-чпик фици китIнаш, гъаврикк ккаай.

1.Гъуншдихъди дуст йихь, амма кIварар чIур мапIан. 2.Гьар алдабтIну – жил даршвлари алабцIну. 3.Гьарур чан дерднаъ – рягънихъан штун дерднаъ. 4.Дабхъу аслан гашлу гъабкIну, либцру швушвмаг аргъаж гъабхьну. 5.Дюн’я ужуб мутму ву: ужуди хъапIиш – ужуди, харжиди хъапIиш - харжиди гъябгъюру. 6.Жанаври кIуру: я узура ужур дарза, я йиз кьялхъян гъявра кам шулдар. 7.Пашманвалар, яд хьувалар, шадвалар цIиб шулайиз – гъябгъюра йиз жигьилвал (Аь.С.). 8.Йигълан-йигъаз хуш шулава ва ширин; гучIуразуз, шул кIури вуз бейназар (Аь.С.). 9.Завун ухшрар ерцIура яв машниин, йигълан-йигъаз хуш шулава ва ширин (Аь.С.).

1.Саб ражну ярквраан хулаз гъюрайиган, ярквран гъирагъдихъ дийигъча. Баб эргвал йивуз деу, хъа узу гъянигъузйир агуз ярквраз гъушза (М.Г.). 2.Фатмайиз гучI дубхьну, дишлади ликри гъудужву, гьарик курсну дийигъу ва дугъаз жанавар гъябкъю (К.У.). 3.Фатмайиз лап гучI гъабши, кьюбиб хилариинди гьарлан илчIихну, гьарай апIуз ккун гъабши, амма сес адабхъдар (К.У.). 4.Гьаму арайиъ жанавар хюндиина диш гъабши, хъа гучI дубхьну хътIубччву: хюндиина алжабгъубси, жанавриз рябкъюру, учв дидин кIарчариин алабхъуру, хюнди азад апIдар. Я хюндик, я кIардик кабсбан бадали жанавар гагь му гъваллан алжабгъурайи, гагь тму гъваллан алжабгъурайи. Гьич фукIа шули адайи. Наънанди гъафишра, дид’ина гъюрайидар кIарчар вуйи (К.У.).

1.Гьяйвнар ккитIу. Учу гъушча. 2.Узу сагъ духьназу. Бабу мегьел хул’ан адаури адарзу. 3.Ляхин рягьтиб вуйи. Учу думу ухди ккудубкIунча. 4.Месэла гизаф рягьтиб вуйи. Аьлди думу кьюб дакьикьайиъ гьял гъапIнийи. 5.Ухди хябяхъ гъабши. Ригъ алабхъу. 6.Кьюркьлин цIа гьеребчу. Завар гъараху. Мархь убгъуз хъюгъю. 7.Аьхъюшнар гъаши. Баяр-шубар кючйириз цIибди удучIвуз хъюгъю. 9.Гизаф гъапича дугъаз. Думу учухъ хъпехъдар. 10.Йиз юлдшиз компьютер айи. Узуз думу адайзуз.

Августдин ахирилан башламиш дапIну гьавйир цIи-цIибди аргъуз хъюгъру. Гьавйирин мичIливали гизафси гвачIнинган эсер апIуру хъа сентябриз саб тегьер аьхъюра шулу. ГвачIнинган чIатинди гъилигган гъуншйирин гъваар лизи духьну рякъюру. Сакьюдар йигъарилан чвлин мархьар ургъури кючйириъ даграр шулу дурариз йишвну мирккра йивуз хъюгъру. Чвлин мархьар хьаданстар дар дурар хътадатIри ургъури шулу хъа жиларра хьаднуси дишлади ерццдар. Чвну гьаммишан микI хъади шулу микIари гьарарин ва укIарин тумар ярхла манзилариз гъахуру пчIу гакIвлин рамкайик кагъаз кабсну ярхи цIилин рижвра хъивну мурслихъ хъибтIнайи халабажи ягъалди завуз за апIруган бицIидар лап шад шулу.

а).Ктикьу табигъсуз предложенйир ишлетмиш апIури, «кьюрд» темайиан саб бицIи сочинение бикIай.
97-пи дарс

§ 98. Кпикьу табигъ предложениейин гьякьнаан уьмуми гъаврикк ккауб.

Кпикьу табигъ предложениейиъ саб предложение тмуну предложениейикан асиллу вуди шулу, яна кIулин ва табигъ предложенйир жара апIуру. КIулин предложениейи кпикьу табигъ предложениейин асас мяна ачухъ апIуру, хъа табигъ предложениейи мяна ккатIабццуру.

Табигъ предложенйир кIулин предложениейик союзарин, союзвалин гафарин кюмекниинди ва союзар ктардира китIри шулу.

Табигъ предложенйирикан садари кIулин предложениейиъ айи гафарикан саб гаф вая саб гафнан ибара ачухъ апIуру, тмундари тамамди вари кIулин предложениейин мяна ачухъ апIури шулу.

283-пи илчIихуб. Ктикьу табигъ предложенйириъ кIулин ва табигъ предложение тяйин апIинай. Табигъ предложениейи кIулин предложениейин саб гаф вая кIулди предложение ачухъ апIураш, ахтармиш апIинай.

1.Эгер ухьуъ юкIвар аш, ухьу сарун мицдар зулмар аьх дарапIархьа (М.М.). 2.Шлиз намусна гъир’ят багьа вуш, думу ухьухъди женгназ гьязур шул (М.М.). 3.Устйир ляхнихъ, бицIидар гьеле даахну имиди, хъюгънайи. 4.Йигъ хябяхъ хьайиз, сумчIур касдикьан чиб партизанвализ гъидикIу. 5.Чан хлиъ айи тапанчийиан утIурччвурайи гюллйир хътIарцциган, дугъу хилар за гъапIу (А.Ж.). 6.Хялар хъуркьнадайи, фицики автобус сабан рякъюъ имийи (Гь.А.). 7.Уву фици рякъдилан улдугнуш, узура гьаци улдугну гъузунза. 8.Баркаллагь псинчIариз, гьаз гъапиш дурар гьарган гъаравларси шулу (А.Ж.). 9.Нагагь ппази, люкь ва гьацдар жара нахшрар алахьиш, псинчIари дишлади гьарай ипру (А.Ж.).

1.Фуж ватан бадали даягъ вуш, гьадму гьякьикьи дирбаш ву (Мисал). 2.Фуж улхураш, дугъу убзура, фуж хъпехъураш, дугъу уч апIура (Мисал). 3.Жавабра гьациб хьиди, салам фициб вуш (Мисал.). 4.Душваъ гъумар гьацдар вуйики, я ликри, я гьяйвниинди гъягъюз шулдайи. 5.Нир гьациб вуйики, дидик кучIвур дишлади гъахуйи. 6.Хал гъяни гъабшиш, марцаккишв мани шулу (Мисал.). 7.Ич дада гьацир вуйики, дугъу учуз даккниб апIурдайи. 8.Думу жигьилган фицир вуйиш, гьамусра гьацир ву.

1.Узу шагьриз гъягъюз гьязур гъашиза. 2.Закур сейриз гъягъидихьа. 3.Мархьар ургъуз хъюгъю. 4.Студентари тIумтIун шираригъ зегьмет зигурайи. 5.Темпли йигъар дахъну адауйи. 6.Йиз дуст театриз ухди гъафну. 7.Кинойиз гъягъюз ккайча.

а).Гьаму схемйириз дилигну, предложенйир дюзмиш апIинай.

1 (гьаз?) 2

1 (фила?) 2

1 (фици?) 2

Табигъ предложенйир кIулин предложенйирик китIбан швнубсаб жюре а:

1.Табигъвалин союзарин кюмекниинди (фицики, гьаз гъапиш, эгер, нагагь, -ки ва гь.ж.).

2.Чиб тялукьвалин ччвурнан еринариканна наречйирикан шулайи союзвалин гафарин кюмекниинди (фила, фуж, шли, фу, наан, фици ва гь.ж.).

3.Послелогарин ва дурарин мянайиъ ишлетмиш апIру бязи гафарин кюмекниинди (бадали, кьяляхъ, лигну, пну, кIури ва гь.ж.).

4.Чпин сказуемое вуйи глаголин жюрбежюр формйирин кюмекниинди (-си, -ган, -митIла).

5.Ялгъуз интонацияйиинди.

286-пи илчIихуб. Табигъ предложенйир кIулиндарик фици китIнаш, гъаврикк ккаай.

1.Фила-вуш варж йис мидиз улихьна, яркур ничхрари фици абцIну гъабхьнуш, гьаци Париж хал-йишв адру бицIи баяри абцIну гъабхьну (В.Гюго.). 2.Дугъаз гьеле аба, баб фицдар шулушра, духьну ккундушра аьгъдайи (В.Гюго.). 3.Саб кючейиан гъягъюрайиган, ягъли жандкин бали Гаврошдихьан гьерхру: «Наана гъягъюрава, Гаврош?» (В.Гюго.). 3.Кьуликк гъул жилар тIурччвбаз лигну, Огни шагьрин багагьна гъафну. 4.Халкьарра, аьдат вуйибси, жамрар фила уч духьну гъягъидийкIан кIури, тамаши апIуз ккунидар гизаф айи (Б.М.). 5.Амма Седеф, му сесер ерхьурайиган, деллурси гьялакди айи (Б.М.). 6.Эгер учву ичв яракьар гатIатIахьиш, учу учвук цIа кипурча (А.Ж.). 7.Эй, кас, фагъир, махьан пашман-арха даршул увуз душман (Халкьд.). 8.Сийид халуйин улхуб ккудубкIбалан кьяляхъ, Манаф за гъаши (И.Ш.).

Хабарсузди дийибгъиган йиз нефес,

Накьвдик кивди узу, гьелбет, йиз гъулаъ (Аь.С.).
Якьин хьибди женнетдиъ йиз аьзиз жан,

Эгер сабан гъашири йиз гьяятдиъ

Даим эйси ккаъри гъузиш рягьматдикк

Бала дар йиз накьвдихъ кюкйир гъашиш кам (Аь.С.).

Жвув гъачIишра, текрар шулу марцци ччвур (Аь.С.).

ЧIиви гъабши хиялнакра кайи бахт.

Ватандикан фикрар апIуз хъюгъиган,

Гъюразухьна бахтлу хияларин вахт (Аь.С.).

ТIурфнин улихь хьайи гьюлин лепеси (Аь.С.).

Жил! Багъри руг! Му фу ву? Дидиъ фу мяна а? Диди ухьуз фу тувра? Жил дюн’яйин вари назиниматар айи гьюл ву. Ав, диди чан гьендемариъ вари хазна уьбхюра: нафт, газ, рукь, шид. Ав, ав, Менделеевдин таблицайиъ айи вари девлетар жили уьрхюра. Гьаддиз жил варибдин кIул ву гъапишра, дюз шулу. Диди ухьуз уьмур тувра, хъа думу душмандихьан уьбхюб, дидиз хъайивал апIуб, дидин гьюрмат уьбхюб ихь буржи даринхъа?

Аьлимари, шаирари, сиясатчйири дидиз гьарури чан хусуси фикрин кьимат тувра, гьарсар кас чан хусуси улариан дидиз лигура. Шаир, Багъир Ражабовди бикIура:

Жили ухьуз вари тувра-

Рукь, гъизил, нафт, газ.

Бабан мухри веледси чан,

Диди ухьу тухъ апIура.

Жил ихь баб ву, гъачай думу

Авадан апIурхьа, хъюгъну.

Гьарди саб гьар кивиш ухьу,

Жил вуйибси багълар шулу.

Хъа шаир Гьяжи-Мурад Таибовди гьамцдар цIарар дидикIна:

Накьвар кайи жили

кIурайи хутIлиз:

«Зузра, хутIил, ккундийзуз

дуфну нежбер.

Хъадабкну зу дурцихьди

кIан’ан кIулиз,

Убзури тум, гъадабгъури

бул бегьер».

Зиихъ Багъир Ражабовди, жилин тяриф апIури, дидиъ вари девлетар айиб, инсанди дидин гъайгъу дизигну, уьмур идара дапIну ккунивал субут апIураш, Гьяжи-Мурад Таибовди жил уьмрин диб вуйиб ва, дидин гъайгъу дизигну, дидиз хъайивал дап1ну: дубзну, ккадабцIну ккунибра улупура. Му шиърарин фикрин деринвали ихь юкIвариъ гьаргандиз шил гъибтра. Ухьу, жилин эйсйир духьну, халкь рукьнахъди тямин дапIну ккуниваликан, гъуларин жилар дурцариз ккилигурайиваликан кIура. Жилиз чан гъайгъу дизригрувалиан гиран шула, ихь жил ухьуз ккилибгурайиваликан Пирмягьмад Аслановди гьамци бикIура:

Саб дупну гьисс гъапIза,-

Айит1 абхъу буш сес,

Йиз ликарикк Жил дабхъна,

Зигури гъагъи нефес.

Хъа рягьматлу Юсуф Базутаевди «Йиз кьибла» кIуру шиъриъ гьамцдар цIарар тIаъна:

Гъудган апIру кас фици

ИлтIикIуруш Кьиблайиз,

Гъариблугъдин йиз гьаци

Улар увуз лигуриз.

Табасаран, йиз Ватан,

Вува уву йиз Кьибла:

Яв терефназди гьарган

Лигураза, айиган ярхла.

Му гафар ачухъ дарапIишра, мурари ихь Ватандин, багъри жилин эрзиман ашкар апIура, шиърин деринвал цIарари жин апIурашра, урхурайир гъавриъ ахъра.

Шаирари, писателари, жилин тяриф апIури, дидиз кайи гъайгъушнар ашкар апIура. Иллагьки, гъи дидиз кайи гъайгъушнар улупура. Дидин гъайгъу зигрудар кьитдитIан имдруб субут апIура. Гьаци, Хив, Табасаран районарин мулкарра дурцариз, тракторин кутанариз ккилигура, даринхъа? 1. Изложениейиъ читин гафар ва гафарин ибарйир агай, дурарин мяна ачухъ апIинай. 2. Изложениейихьна план дюзмиш апIинай.

Чпин гъурулушдиз ва гьацира чпинна кIулин предложениейин арайиъ мяна жигьатнаан айи аьлакьйириз лигну, табигъ предложенйир вари сабсдар вуди шулдар. Садар табигъ предложенйири кIулин предложениейиъ айи саб гаф думу тяйин ва аьлава апIбахъди ачухъ апIуру, тмундари кIулин предложениейиъ фицдар гьялариъ (наан, фила, фици, фу саягъниинди ва гь.ж.) арайиз гъюраш, улупуру.

Табигъ предложенйиринна кIулин предложенйирин арайиъ айи мяна жигьатнаан вуйи аьлакьйириз ва гьацира чпин гъурулушназ лигну, вари табигъ предложенйир йицIуб асас дестейиз жара шула: 1.тяйин апIбандар, 2.аьлава апIбандар, 3.йишвандар, 4.вахтнандар, 5.ляхнин тегьернандар, 6.шартIнандар, 7.мураднандар, 8.себебнандар, 9.гъаншарвалиндар, 10.натижайиндар.

290-пи илчIихуб. Табигъ предложениейинна кIулин предлдожениейин арайиъ айи аьлакьйир улупай. КIулин предложениейихьан табигъ предложениейихьна суалар дивай.

1.Сталинграддиъ ихь кьушмари фу зурба гьунар гъапIнуш, адашди учв дявдиан гъафиган, учуз ктибтну. 2.Накь учу наан гъахьнуш, учуз фу гъябкънуш ва уч’ин фу улубкьнуш, юлдшариз ктибтунча ва гъаврикк ккаунча. 3.Мирзабегу чан хутлариз, дурари фици дурхну ккундуш ва гьапIуб лазим вуш гъаври шлуси гъапну. 4.Шли кIубанди душмандиз йивур, дугъан тяриф дилибкIур. 5.Ватан бадали дявдиъ чан жан фида гъапIнуш, дурариз баркаллагь. 6.Гъи ФатIимат наана гъушнуш, анжагъ хъайигъан классдиъ мялум гъабхьунчуз. 7.Чахьан фила удучIвуз шулуш, Корчагинди узхьан швнубсабан гьерхнийи. 8.Узухь фукьан пул хьаш гьерхбиинди, Савельичдин улхуб кьатI гъапIнийза. 9.Багъдиъ учву швнуб къелем кивнуш, гьадмукьан учура кивунча ва дурарин гъайгъу зигурача. 10.Гьарсар касди чан гъир’ят бицIидихъан хъюгъну гъюбхиш, мура уьмриъ игитвалик мисал ву.

6.

2

- фтиз дилигну?-

1

292-пи илчIихуб. Табигъ предложениейи кIулин предложение, дарш дидин саб гаф ачухъ апIураш, тяйин апIинай.

1.Фуж чан халкьдихъди яшамиш шуладаш, думу шаир дар (Джам.). 2.Вардиз аьгъяки, жанавар вягьши нахшрарикан ву. 3.Фуж аьхюрин гафнахъ хъпехъиш, гьадму бахтлу хьиди. 4.Фу уву гъубзиш, гьадму ктубчIвиди (Мисал.). 5.Гьяжи улхрукьан узура улхуз хъюгънийиш, имбудариз гаф-чIал апIру вахт гъубздайи. 6.Фейтун гьациб вуйики, дидиъ шубуризтIан деуз йишв адайи. 7.Накь гьациб микI утIубччвнийики, гъваарик кайи шиферар ктирчну ва гьарар алдакну.

293-пи илчIихуб. 292-пи илчIихубдиан 3-4 предложениейин схема дюзмиш апIинай. «Табасаран литературайиъ бажаранлу шаир» темайиан саб бицIи сочинение бикIай, ктикьу предложенйир ишлетмиш апIинай.
101-пи дарс

§ 101.Тяйин апIбан табигъ предложение кайи ктикьу табигъ предложенйир.

Тяйин апIбан табигъ предложениейи кIулин предложениейиъ саб член ачухъ апIуру ва думу фициб? фицир? фуну? фунуб? фунур? гьапру? ва гь.ж. суалариз жаваб шулу.

Тяйин апIбан табигъ предложенйир кIулин предложениейик фициб, фуну, фуж, шли, фу, наан, ва гь.ж. союзвалин гафариинди китIру. Дурариз кIулин предложениейиъ аьдат вуди, гьациб, гьадму, гьадгъу, гьацир ва гь.ж. улупбан ччвурнан еринар тялукь вуди шулу.

Тяйин апIбан предложениейин сказуемое вуйи глагол шартIнан наклонениейиъ ади шулу. Месела: Фуж чан кьувватнахъ хъугънаш, гьадгъу уьмриъ хъуркьувалар гъазанмиш апIуру.

1.Му жил’ин бахтавар фуж ву, Учвуз аьгъю апIуз ккундуш, Магьа думу – узу, дустар, Гъяркъюр сабан кIару улар (Ю.Б.). 2.Гъудган апIру кас фици илтIикIуруш Кьиблайиз, Гъараблугъдиъ йиз гьаци Улар увуз лигуриз (Ю.Б.). 3.Фунубдиз гашди айи бата алабхъиш, гьадди дидиз никкра тувди (Ш.Къ.). 4.Ари фуж варитIан аьхю игит вуш, фуж харжир, Шлиз кьабул гъабхьундарш зат, Шлиз ккун гъабхьнуш ихтилат, ФужкIа диди гъапIнуш шад, Хъа шлизкIа гъахьнуш гирнар, Ккунибси апIуз субут Ву, дустар, ичв ихтияр (Э.Аь.). 6.Гажин дюбхну ккунду гьадгъу, шли шид хуз гъабхуруш думу (Гь.Ц1.).

1.Шли гъапIиш ужуб ляхин, дугъу гъадабгъур бул дяхин. 2.Шлин аьрабайиъди гъябгъюраш, гьадгъвахъди мяълира хъипру. 3.Шли саб гъурд гъивиш, чак кьюб куркIур. 4.Фуни бала дархиш, жарабди бала хурдар (Мисалар.). 5.Яв юлдаш фицир вуш, увура гьацир хьидива. 6.Шлиз яв уж’вал ккундуш, гьадгъу яв нукьсанвалар ккеркидар. 7.Фуну гъулаъ пягьливнар илитнаш, гьадму гъулаз гъягъидихьа.

1.Аьхюри гъап1уб гъапIур сабанра пашман даршул. 2.Ухди дахъур гвачIнин ухди ликриин шул. Жарарин гьяйвниин элеур дидлан батIриъ элдеур. 4.Жарариз фур гъирибккур дидиъ учв ахъур. 5.Мялимдиз чан хликк урхурайи баярикан гъапибдихъ хъпехърудар ужуди аьгъяйи. 6.Сабан битIру кьац1 гъапIур тIурнихьан гьергур. 7.Ватандиз вафалу даруриз бабан никк затра гьялал даршул (Мисал.). 8.Узуз нивкIукди гъябкъюбди тяжуб гъапIунзу.

Исихъ улупнайи гафар ва гафарин ибарйир ишлетмиш апIинай: ккудудукIру дюзенар, аьхю яркврар, кьувватлу дагълар, яркьу нирар, аку шагьрар ва гъулар, багьа вухьуз, цIийи аку уьмур, вафалу инсанар.