Ббк 74. 268. 3 Чув ч 12 Чăваш Республикин Вĕрентÿ министерстви усă курма ирĕк панă

- илемл.х мел.сем хайлав шухѐшне вѐйлатнине ѐнлантарса пама: =ырав=ѐ хавхине палѐртма

- сѐнарсемпе хайлав =инчен м.н шухѐшланине т.сл.хсемпе =Ир.плетсе .нентерме;

- =ырав=ѐпа унѐн хайлав. литературѐра м.нле вырѐн йышѐннине ѐнлантарма;

- вѐланѐ к.некери .=сене пурнѐ=ри т.сл.хсемпе танлаштарса =ыхѐнуллѐ кала=ма: ыттисен сѐмахне =ир.плетсе: тиркеме е т\рлетсе харпѐр хѐй м.н шухѐшланине х\т.леме;

- каламалли е =ырса памалли шухѐшсен планне: тезис.сене тума;

- в.рентекен каланине е лекцилле кала=ѐва к.скен =ырса пыма;

- литература темипе п.лтер\: хыпар: реферат е доклад хат.рлеме;

- хѐй т.лл.н вуланѐ к.неке: курнѐ спетакль: концерт: кинофильм: телекурѐм =инчен рецензи е информаци =ырма;

- пурѐнакан вырѐнти халѐх сѐмахлѐхне: литература палѐк.сене: ал=ырѐв.сене пухма: в.сене тирпейлесе вырна=тарма;

- пу=ламѐш классенче литература ыйтѐв.семпе кала=ѐсем: сѐвѐ сехеч.сем ирттерме;

- т.рл. йышши сѐмах к.некипе (словарьпе): справочникпа: энциклопедипе усѐ курма: в.сенчи кирл. вырѐнсене =ырса илме: вырѐсла ѐнлантарнисене чѐвашла ку=арма?

Усѐ курма с.нн. к.некесем%

+е=п.л Мишши? +ырнисен пуххи? Ш?1989

Ача-пѐча сѐмахлѐх.? Хушма вулав к.неки? Вѐтам классем валли? Ш?1996

Чѐваш халѐх сѐмахлѐх. (1-6 томсем)

Революцичченхи чѐваш литератури (1-2 томсем) Ш? 1984? 1988

И?Я? Яковлев в фотографиях и документах Ч?1999

Г? Тал-Мѐрса? Х.рл. =ар =ыннин юрри? Ш?1975

Иван Мучи? Кулѐшла калавсем? Ш?1982

А? Кѐлкан? Суйласа илнисем? Ш? 1971

И?Микулай.? Вѐр=ѐпа =.нтер\? Ш?1973

Г? Краснов? Теллей патне ви=. =ухрѐм? Ш? 1983

Л?Агаков? Юманлѐхра =апла пулнѐ? Ш?1993

Г? Айхи? Сѐвѐсем? Ш? 1980

Г? Краснов? Асамлѐ =ѐлку=? Ш? 1966

А? Лазарева? Санѐн 77 тус? Ш? 1987

В? Урташ? ,м.т.м.р =итсе пынѐран? Ш? 1983

Хумма +емен.? Штрум? Ш? 1975

Р? Ярандай? К.м.л сулѐллѐ сехет? Ш 1981

IX класс

Хайлавсене вуласа тишкерме _ 42 сех?

Пуплевпе =ыру ѐсталѐхне аталантарма _ 5 сех?

Тарѐнрах п.л\ пама: килти вулава й.ркелеме _ 4 сех?

П.т.мпе _ 51 сех?

«+уралнѐ =.ршывѐмѐр» (сѐвѐ)?

К\рт.м кала=у? Чѐваш культурипе литературин аталану тапхѐр.сем? Литература _ халѐх пурнѐ=.н сѐнарлѐ т.к.р.? (1 сех?)

Литература теорий.? Литературѐпа \нерсен историй.?

1? Авалхи карт =ырѐв. тата халѐх сѐмахлѐх. (2 сех?)

Сартѐш в.рент.в.н сѐмахлѐх.% «Турѐ к.некинчи» к.л.сем: сѐвапсем: сѐрмансем? «Шѐпа к.некинчи» ч.лхесем: \к.тсем: калмаксем? Сартѐш сѐмахлѐх.н илемл.х мел.сем?

Нес.лсен карт (руна) =ырѐв.? Чулсемпе пир-авѐр =инче упранса юлнѐ сѐмахлѐх? Авалхи =ырулѐх п.лтер.ш.?

2? Вѐтам .м.рсенчи сѐмахлѐхран (2 сех?)

Вѐтам .м.рсенчи культурѐпа литература лару-тѐрѐв.нчи паллѐ ятсем: пулѐмсем? Атѐл=и Пѐлхар культури?

Ахмед ибн Фадлан? «Пѐлхар патшалѐхне =итсе курни» (сыпѐксем)?

Атѐл=и Пѐлхар патшалѐх.н =.р.-шыв.: историй.: йѐли-й.рки?

М?Ф?Юрьев «Пулхар патшалѐх.н юлашки кун.сем» (трагедии сыпѐк.сем)? 42

М?Юрьев драматургѐн синкерл. шѐпи? «Пулхар патшалѐх.н юлашки кун.сем» трагедин истори ник.с.? Сѐнарсен тытѐм.: пахалѐх.?

Палас Ахун Юсуп. «Хѐтлѐ п.л\» (сыпѐк.сем)? Поэма п.лтер.ш.?

XVII .м.рти литературѐран (1 сех?)

XVII .м.рти чѐваш сѐмахлѐх.? Атѐл=и Пѐлхар патшалѐх.нчи сѐвѐ=сен мѐсѐльман т.нне йышѐнма: арабла =ырма тивни?

Калай Малля сѐввисем? Т.р.к поэзий.н пахалѐх.? «Атте-анне сѐмах.сем» сѐвѐри кивелмен шухѐшсем?

XVIII-XIX .м.рсенчи чѐваш сѐмахлѐх. (4 сех?)

XVII .м.рти чѐваш сѐмахлѐх.н йывѐр утѐм.сем? +ул т.рленч.к.семпе сѐвѐсем?

Охатер Томеев «Вѐйпа т.не ан к.ртч.р» (=ыру)?

О?Томеев пурнѐ=.пе пултарулѐх.? Паттѐрлѐ .=.сем? К.реш\ри т.ллевсем? +ырѐв.семпе сѐввисен п.лтер.ш.? Т.не хаклани: тѐван т.нш.н хытѐ тѐни: =ыру тытѐм.: илемл.х мел.сем?

Ёсталѐхпа илем т.нчи? Халѐх сѐмахлѐх.пе (фольклорпа) =ыру сѐмахлѐх.н (литературѐн) уйрѐмлѐх.сем?

Н?Я?Бичурин «Байкал» (=ул очерк.)?

Н?Бичурин пурнѐ=.пе пултарулѐх.? Тумхахлѐ =ул-й.р.? «Байкал» очеркри калав=ѐ сѐнар.?

С?М?Михайлов «Юнка» (сѐвѐ): «Х.рринче выртасшѐн мар»: «Сунар=ѐн пу= пулнѐ-и$» (ш\тсем)?

С?Янтуш пурнѐ=.пе .=.-х.л.? Историпе этнографи =ырѐв.сем? Халѐх сѐмахлѐх.пе усѐ курса =ырни? Кулѐш пахалѐх.?

Литература ѐсталѐх.? Классицизмпа =утлѐх реализм.н паллисем?

Д?П?Ознобишин «/пкев»: «П.рин йѐл кули улталар. мана???» (сѐвѐсем)?

Вырѐс =ыннисем вак халѐх ывѐл.-х.рне пулѐшни? А?С?Пушкин: А?А?Фукс: Д?П?Ознобишин туслѐх.?

С?П?Чунтеров «Пир.н йѐх» (пове=рен)?

Сергей Чунтеровѐн «Манѐн пурнѐ=» пове=. _ малтанхи паха хайлавсенчен п.ри? +ыру мел.сем? Ёру пурнѐ=не лайѐх =утатса пани?

Н?Ашмарин _ паллѐ т.пчев=.: ч.лхе=.: =ырав=ѐ? «Качи =ѐви» халапри сѐнарсем: шухѐшсем: .=сем? Юратури т\р.л.хпе пурнѐ=ри =ир.пл.х?

5? XX .м.рти чѐваш сѐмахлѐх. (32 сех?)

Малтан калани? XX .м.р.н п.т.м.шле сѐн-сѐпач.: аталану тапхѐр.сем? Чѐваш ѐслѐлѐх.н \нер.семпе сѐмахлѐх.н паллѐрах \с.м.сем? Аталану тапхѐр.сенчи паллѐ =ынсем: в.сен .=.-х.л.? Сѐмахлѐха =.н.л.хсемпе пуянлатнѐ вил.мс.р хайлавсем?

,м.р пу=лам.ш.нчи сѐмахлѐх

Ик. пѐлхавѐр к.н. =.н.л.х? 1905_1907 =улсем \стерн. =ырав=ѐсем?

Н?И?Шелепи «Ра==ей»: «К.пер хывни»?

Н?Шелепи _ халѐх юрѐ=и: унѐн сѐвви-юрринчи халѐхла туртѐмсем? Халапла сѐмахлѐхѐн вит.м.: илемл.х мел.сем?

И?Е?Тѐхти «Шерхулла» (калав)?

Илле Тѐхти ѐсталѐх.н хѐйне ев.рл.х.? «Шерхулла» _ этнографилле калав? Сѐнар тумалли мелсем?

XX .м.р.н 20-м.ш =ул.сем

20-м.ш =улсенче чѐваш литератури хѐвѐрт вѐйланса пыни? Паллѐ ятсемпе паха хайлавсем? Поэзи: проза тата драматурги хѐйне ир.кл. туйса аталанни?

Д?В?Исаев «Рабфак х.р.»?

М.три Исаев (Авраль) _ чѐваш прозин талантлѐ ѐсти? Пултарулѐх.пе пурнѐ=.? «Рабфак х.р.» калавра хускатнѐ ыйтусен =ив.чл.х.?

Д?П?Юман «П\л.х Йѐмри» (калав)?

М.три Юман _ =ырав=ѐ: историк: таврап.л\=.: к.реш\=.? Пурнѐ=.пе пултарулѐх.н паллѐрах ен.сем? Сѐвви-калав.сен шѐпи? «П\л.х Йѐмри» _ ял сий.сен пѐлхавѐрлѐ пурнѐ=не шахвѐртуллѐ мелпе сѐнарлакан хайлав? Калав тытѐм.: сѐнар.сем: т.п шухѐш.?

Литература ѐсталѐх.? Сѐмахлѐхри шахвѐртуллѐ-юптаруллѐ =ыру мел.?

Г?А?Кореньков «Эс =е= мана йѐпатан»: «Юрѐ»: «Хурѐн юрри»?

Гаврил Кореньков _ в.рент\=.: сѐвѐ=? Пултарулѐх.н хѐйне ев.рл.х.? Лирикѐллѐ сѐввисемпе поэмисем: ку=ару ѐсталѐх.?

В?Е?Митта «Тѐван ч.лхем»: «+.ршывѐм: =.ршывѐм???»: «Анатри юрѐ»? 44

Василий Митта _ чѐваш поэзий.н классик.? Пурнѐ=.н йывѐр =ул.сем? В?Митта лирикин хѐвач.? Илемл.х мел.сем? Пурнѐ=па тачѐ =ыхѐнни?

30-м.ш =улсенчи хайлавсем

30-м.ш =улсенчи пурнѐ=па \нерсен шѐпи? Айѐпсѐр айѐпланин синкер.? Колхозсем тунѐ вѐхѐт палли? Сѐвѐ-юрѐри паха т.сл.хсем?

Н?К?Янкас «Катя» (калав)?

Нест.р Янкасѐн синкерл. шѐпи? Сѐввисемпе калав.сен ѐшпилл.х.: =ынлѐх туртѐм.? «Катя» калаври сюжетпа характерсем тата =ыру мел.? Юратупа тасалѐх ыйтѐв.сене татса пани?

И?С?Тукташ «Шурѐ кѐвакарчѐн»: «Уйрѐлу»: «Шур Атѐлта акѐш ярѐнать»?

Илле Тукташ _ юрѐ сѐмах.сен ѐсти? Пултарулѐх.н т.п ен.сем? Халѐх сѐмахлѐх.пе п.лсе усѐ курни? Юрѐ сѐмах.сен хѐйне ев.рл.х.?

А?Т?Петтоки «Т.нче к.вви»?

Андрей Петтоки пурнѐ=.пе пултарулѐх.н паллѐрах тапхѐр.сем? К.реш\ри хастарлѐх.? Поэзири авангардизм?

Литература ѐсталѐх.? Лирика ушкѐн.семпе жанр.сем? Лирика сѐнарлѐх.?

Е?В?Еллиев «Ч.н тилхепе» (калав)?

Е?Еллиев _ паллѐ в.рент\=.: прозѐпа драматурги ѐсти? Пултарулѐх.н т.п ен.сем? «Ч.н тилхепе» калавѐн философилл. т.шши?

Литература ѐсталѐх.? Эпика рет.нчи жанрсем?

XX .м.р варринчи чѐваш сѐмахлѐх.

(40_50-м.ш =улсем)

Вѐр=ѐ ум.нхи: вѐр=ѐ вѐх.т.нчи тата ун хы==ѐнхи чѐваш сѐмахлѐх.н т.п паллисем? Публицистика: проза: поэзии тата драматурги паттѐрлѐх хавхине вѐйлатни? +апѐ=ура пу= хунѐ =ырав=ѐсем? Фронтра пулнѐ салтак =ырав=ѐсен еткер.?

А?Е?Алга «Июн.н 22-м.ш.»: «Бранденбург хапхи ум.нче»?

Чѐваш халѐх сѐвѐ=ин Александр Алган пурнѐ=.пе пултарулѐх.? Вѐр=ѐ вѐхѐт.нчи хайлавсен паттѐрлѐх хавхи? Паттѐр салтак сѐнар.? «Тѐватѐ =улталѐк» к.некери сѐвѐсен янѐравлѐх.?

Литература ѐсталѐх.? Элтешл.х сѐввисен хавхи: илемл.х мел.сем (сасѐсен янѐрав.)?

Пет.р Хусанкай _ чѐваш халѐх сѐвѐ=и? Нумай енл. пултарулѐх.? Вѐр=ѐ хавхипе =ырнѐ хайлав.сем? В.сен пахалѐх.: п.лтер.ш.: сѐнар.сем? Ч.лхе ѐсталѐх.: шухѐш вичк.нл.х.?

А.С.Артемьев. «Симĕс ылтăн» (повесть).

Чăваш халăх çыравçин А.С.Артемьевăн çар ыйтăвĕпе çырнă хайлавĕсем. Пултарулăхĕн тĕп енĕсем.

«Симĕс ылтăн» повесть - салтак чăтăмлăхне, çирĕплĕхне, та-салăхне мухтакан хайлав. Повеçĕн ырлăхĕ, шухăш тарăнлăхĕ. Тĕп сăнарсем.

*А.С.Артемьев. «Юлашки юрă» (повесть). **В.Л.Садай. «Летчиксем» (роман).

Литература ăсталăхĕ. Лирикăллă-психологиллĕ повесть.

XX ĕмĕр вĕçĕнчи чăваш литератури (60-90-мĕш çулсем)

XX ĕмĕр вĕçĕнче сăмахлăх аталанăвĕнче пысăк улшăнусем пул-са пыни. Сăмахлăхра çĕнĕ ятсем, çĕнĕ хайлавсем тухни, манăçа юлнисене аса илни. Сăмахлăх çĕнĕ хаклав шайне хăпарса пыни.

Я.Г.Ухсай. «Мана тутар сăнарлă теççĕ», «Çумăр», «Кăвак хуп-пи», «Анне мана тирпейлĕ пиеленĕ», «Атте-анне» (поэма сыпă-кĕсем).

Ухсай Яккăвĕ - чăваш халăх сăвăçи. Нумай енлĕ пултарулăхĕ. Эпикăллă лирика ăсти. Çынпа çут çанталăка юратса çырнă сăв-висемпе поэмисен пахалăхĕ.

*Л.Я.Агаков. «Юманлăхра çапла пулнă».

Л.Агаков - чăваш халăх çыравçи. Пултарулăхĕн тĕп енĕсем.

«Юманлăхра çапла пулнă» повесть - шаймăк сăмахлăхĕн ырă тĕслĕхĕ. Сюжет йĕрĕсем, сăнарсем. Хутлăхри йĕркелĕхе тытса пу-рăнасси.

Литература ăсталăхĕ. Эпика жанрĕсем, вĕсен тĕсĕсем.

Н.Т. Терентьев. «Çил çинчи çеçпĕл» (драма).

Н.Терентьев - чăваш халăх çыравçи, талантлă драматург. Дра-матургири çĕнĕлĕхĕсем. «Çил çинчи çеçпĕл» драма - ашшĕсем-пе ачисен ĕмĕрхи хутшăнăвĕсене уçса паракан хайлав. Конфликт, сăнарсем.

*Н.Т.Терентьев. «Атăл куçĕ».

**Л.Н.Родионов. «Асамат кĕперĕ».

Литература ăсталăхĕ. Драматурги жанрĕсем тата вĕсен тĕсĕсем, поэтики.

Ю.Скворцов - талантлă прозаик. Пултарулăхĕн паха енĕсем. «Хĕрлĕ мăкăнь» повеçре хускатнă ыйтусем.

В.П. Петров. «Çăлăнăç» (повесть).

XX ĕмĕр вĕçĕнчи прозаиксен ĕçĕ-хĕлĕ. В.Петров пултарулăхĕн 46

чăваш литературинчи вырăнĕ. В.Петров хайлавĕсенчи ĕретлĕх-йĕркелĕх ыйтăвĕсем. «Çăлăнăç» повеçри сăнарсем тата паянхи яш-кĕрĕм хутшăнăвĕ.

*Хурăнташ халăхсен сăмахлăхĕ

Тăванла пушкăрт, тутар, мари, удмурт, мăкшă-ирçе, кăркăс, тува, хакас, казах тата ытти хурăнташ халăхсен сăмахлăхĕ. Паллă çыравçисем, вĕсен чăвашла пичетленнĕ хайлавĕсем.

Ирĕклĕ вулав валли:

И.Н.Юркин. «Çамрăк чухнехи кăмăл», «Урине».

Хумма Çеменĕ. Калавсемпе повеçсем.

Е.В.Еллиев. Калавсем.

В.Е.Рзай. Калавсем.

Иван Мучи. Калавсем.

И.Н.Ивник. Сăвăсем.

Н.Ф.Илпек. Калавсем.

Д.А. Кипек. «Ягуар», «Паттăрсем хыпарсăр çухалмаççĕ». В.З.Паймен. Калавсем. А.В.Емельянов. Калавсемпе повеçсем. Л.В.Таллеров. Повеçсем.

Ю.С.Сементер. «Хурапа шурă» (сăвăсемпе поэмăсем). Н.А.Петровская. «Шурă лили» (повесть). Д.В.Гордеев. «Акман ыраш» тата ытти повеçсем. Хв.Агивер. «Туй» (повесть). Ытти кĕнекесене вĕрентÿçĕн сĕнмелле.

Пăхмасăр калама вĕренмелле:

«Çуралнă çĕршывăмăр» (сăвă). «Ирхи сăвап» (кĕлĕ). Н.Шелепи. «Раççей» (сыпăк). В.Митта. «Çĕршывăм, çĕршывăм...» (сăвă). И.Тукташ. «Шур Атăлта акăш ярăнать...» (юрă). П.Хусанкай. «Натали кĕпе тĕрлет» («Аптраман тавраш» роман сыпăкĕ).

Я.Ухсай. «Атте-анне» (поэма сыпăкĕ) е урăх сăвă. Вĕренекенсен пĕлмелле:

- класра е килте вуланă хайлавсен тексчĕсене, вĕсенчи темă-семпе тĕп шухăшсене, сăнарсене, ĕçсен йĕркине, хирĕç тăрăва (конфликта);

- хайлавсеч тытăмне, авторăн пултарулăх меслетне, илемлĕх мелĕсене, чĕлхен ытарлă çаврăнăшĕсене, ăсталăх хăй евĕрлĕхне;

- кашни тапхăрти паллă çыравçăсемпе вĕсен хайлавĕсене;

- реализм меслечĕн тĕп паллисене, жанрсен çыхăнăвне;

- литература хайлавĕсен жанрĕсене;

- литература сăмах ăсталăхĕ пулнине, вăл пурнăçа типласа, историн пĕр-пĕр тапхăрĕн паллăрах енĕсене вăйлатса кăтартнине.
Вĕренекенсен хăнăхса çитмелле:

- илемлĕ литература, ăслăлăхпа политика, публицистикăпа критика хайлавĕсене тĕрĕс, çăмăл, уçăмлă вулама;

47
- çыравçă çырса кăтартнине куç умне ÿкерчĕклĕн кăларса тăратма, ун çинчен сăнарлă каласа пама;

- класра е килте вуланă хайлавсене вырăн-вырăнăн, туллин е пĕтĕмĕшле кĕскен сюжетласа каласа е çырса пама;

- хайлавсен ретне, тĕсне, жанрне уйăрма, уйрăм хайлавăн шухăшпа илемлĕх хăй евĕрлĕхне палăртма;

- вĕреннĕ хайлав тăрăх план тума, сăнарсене тата сăнарсен ушкăнĕсене тишкерсе сочинени хатĕрлеме;

- хайлав çинчен хăй мĕн шухăшланине çыхăнуллă каласа е çырса пама;

- хайлаври тĕп е хушма темăсемпе çивĕч ыйтусене уйăрма, вĕрентекен панă ыйтусем е план тăрăх ырă е усал сăнарсене, пулăмсемпе ĕçсене танлаштарса хаклама, вĕсене уçса пама;

- автор шухăшĕ (позицийĕ) тата хайлав пафосĕпе идейи сă-нарсемпе геройсем урлă мĕнле уçăлса пынине кăтартма;

- ĕç йĕрки, хайлав тата сăнарсен тытăмĕ, хирĕçÿ, сăнарлă чĕлхе, илемлĕх пайрăмĕсем (детальсем) хайлав шухăшĕпе илем-не мĕнле ÿстернине ăнлантарма, тĕслĕхсемпе çирĕплетме;

- литература ыйтăвĕпе пĕчĕк доклад, хыпар, реферат тата «Тантăш» хаçатпа «Çил çунат» журнал валли статья е тĕрленчĕк çырма;

- килте вуланă кĕнекене, курнă фильма, спектакле е телеку-рăма хакласа аннотаци, кĕске рецензи, статья çырма, харпăр хăй шухăшне тĕслĕхсемпе ĕнентерсе çирĕплетме;

- вĕренÿ кĕнекисемпе хрестоматисенчи ăнлантарусемпе, шкул валли кăларнă справочниксемпе, словарьсемпе усă курма.
Усă курма сĕннĕ кĕнекесем:

Халăх сăмахлăхĕ: Хрестомати (Г. Юмарт хатĕрленĕ). - Шу-пашкар, 2003.

Чăваш халăх пултарулăхĕ: Мифсем, легендăсем, халапсем. -Шупашкар, 2003.

Революцичченхи чăваш литератури (1-2-мĕш томсем). - Шу-пашкар, 1984, 1988.

Революцичченхи чăваш литератури (XX ĕмĕрччен). - Шупаш-кар, 1989.

Юхма Мишши. Авалхи чăваш несĕлĕсем: Шкул ачисене килте вуламалли кĕнеке. 1-2-мĕш кĕнекесем. - Шупашкар, 1998.

Революцичченхи чăваш писателĕсен произведенийĕсем (Н.П.Петров пухса хатĕрленĕ). - Шупашкар, 1962.

Чăваш литературин антологийĕ: Проза. - Шупашкар, 2003.

Чăваш поэзийĕн антологайĕ. - Шупашкар, 1962.

Чăваш совет литературин хрестоматийĕ. - Шупашкар, 1948.

Вĕçлеймен юрăсем: Вăрçăра пуç хунă çыравçăсен хайлавĕ-сем. - Шупашкар, 1973. 48

Петĕр Хусанкай. Çырнисен пуххи. 1-4-мĕш томсем. - Шу-пашкар, 2000-2003.

Александр Артемьев. Тăвăл умĕн. - Шупашкар, 1971.

Александр Артемьев. Çăкăр хакĕ. - Шупашкар, 1977.

Николай Терентьев. Çĕрпе хĕр // Ырăпа усал. - Шупашкар, 1975.

Николай Терентьев. Çил çинчи çеçпĕл // Пьесăсем. - Шу-пашкар, 1977.

VIII-IX классенчи калаçупа çыру ĕçĕсен тĕсĕсем

Литература, ăслăлăх, вĕренÿ кĕнекисене тата пăхмасăр кала-ма вĕренмелли текстсене тĕрĕс, хăвăрт, уçăмлă вулани. Вулав ăсталăхне якатни. Пăхмасăр калама вĕренмелли текстсен парти-турине туни. Хăйĕн пурнăçĕпе, литературăпа, тăван тавралăхпа çыхăннă тема тăрăх тухса калаçма, калас сăмаха планлама хă-нăхни.

Илемлĕ хайлавсене тĕплĕ, кĕскен, вырăн-вырăн тишкерсе, харпăр хăй сăмахĕсемпе каласа пани.

Вĕреннĕ хайлав тăрăх сăмах вĕççĕн шухăшласа сочинени йĕрке-лени.

Хайлав тăрăх ыйтусем хатĕрлени, вĕсене туллин хуравлани. Çыравçă пурнăçĕпе пултарулăхĕ çинчен учитель каланипе, ста-тьяпа, аса илÿпе е урăх материалпа усă курса туллин каласа пама вĕренни. Хăй тĕллĕн вуланă кĕнеке, курнă кинофильм е видео-фильм, спектакль çинчен, магнитофон е пластинка çине çырнă концерт, автор е актер çинчен çыхăнуллă каласа пама вĕренни, сочинени çырни.

Геройсен уйрăм, ушкăнлă е танлаштаруллă характеристи-кине çырни. Хайлав çинчен шухăшласа анлă тата ансат план туни.

Эпикăпа лиро-эпика хайлавĕсене инсценировкăллă калани. Юмах, калав, тĕрленчĕк, статья хайлани.

Курни-илтни, вулани-шухăшлани çинчен пĕтĕмлетсе каласа пани.

Çыру ĕçĕсем. Учитель лекцине конспектлани, «Ялав», «Тăван

Атăл» журналсенчи публицистика е критика статйисене вуласа тезиссем çырни.

Словарьсемпе, справочниксемпе, энциклопедисемпе усă курса краеведени материалĕсем е темиçе кĕнеке-статья тăрăх тĕпчев ĕçĕ (рецензи, реферат, доклад) çырни.

Учитель сĕннипе сăвă, калав, тĕрленчĕк, статья, тишкерÿ çыр-ни, хаçат-журнал редакцийĕсене яма çырусем хатĕрлени.

V-IX классенче хăнăхнă пур йышши изложенисемпе сочи-ненисен тĕсĕсене аса илсе çирĕплетни, ăсталăх шайне палăрта-кан сочиненисем çырни.

ЧĂВАШ ЛИТЕРАТУРИН АТАЛАНĂВĔ

(Аваллăхран пуçласа паянхи таран) Х—XI классем 49

X КЛАСС

Кÿртĕм сăмах (1 сех.)

Сăмах ÿнерĕ - халăх пурнăçне сăнарласа кăтартакан ăсталăх. Вăл саманаран саманана аталанса, пуянланса пыни. Çыруллă сă-махлăх халăхăн пуплев сăмахлăхĕ çинче никĕсленсе çурални.

Аталану тапхăрĕсем, вĕсен тĕп паллисем, çыравçисем. Чăваш халăхĕн тĕрлĕ тапхăрти ертÿçисем, паттăрĕсем, ĕç ăстисемпе ăс-чахĕсем.

Литература ăсталăхĕ. Литературăн аталану тапхăрĕсем, вĕсен паллă уйрăмлăхĕсем.

Вăтам ĕмĕрсенчи сăмахлăх (2 сех.)

Кавказри тата Атăлçи Пăлхар патшалăхĕнчи культура. Элчĕ-сен çырăвĕсем. Вĕсен пĕлтерĕшĕ. Арабла тата тĕрĕкле çырнă чăваш çыравçисем.

Литература ăсталăхĕ. Хавха. Паттăрлăх, синкерлĕх тата хур-лану хавхисем. Вăхăта кура сăмахлăхра пĕр-пĕр хавха мала тухса пыни.

ХУШ-XIX ĕмĕрсенчи (кивĕ çырулăх вăхăтĕнчи) чăваш сăмахлăхĕ (5 сех.)

Пĕтĕмĕшле тишкерÿ (1 сех.). Атăл тăрăхĕнчи вак халăхсен Ху-сан ханлăхĕпе вырăс патшалăхĕнчи шăпи. Малтанхи шкулсем. Çырулăхăн асаплă çул-йĕрĕ. Кивĕ çырулăх тапхăрĕнчи паллă çын-сем. Вĕсен пурнăçĕпе ĕçĕ-хĕлĕ.

Ермей Рожанский. «Чăвашсем çинчен» (очерк). Очеркри ÿкерчĕклĕ чăваш тĕнчи, йăли-йĕрки, çыннисемпе çĕршывĕ.

Никита Бичурин. «Тĕлĕк» (сăвă).

Никита Бичурин пултарулăхĕн тĕрлĕ çул-йĕрĕ. Тапхăрĕсем. Пул-тарулăхĕнчи тĕп паллăсем. Вырăс классицизмĕн витĕмĕ. Тĕпчев-семпе хайлавсен пахалăхĕ.

Спиридон Янтуш (Михайлов). «Хусанта - Державин палăкĕ умĕнче». «Чăваш кĕвви-çемми çинчен». «Анатрипе вирьял çын-нисем калаçни».

С.М.Янтуш пурнăçĕпе пултарулăхĕ. Тĕрленчĕкĕсемпе калавĕ-сем. Хайлавĕсен жанр паллисем, пахалăхĕ, пĕлтерĕшĕ.

Н.И.Золотницкий вĕренекенĕсем (Митрофан Дмитриев,Мак-сим Арзамасов, Григорий Филиппов).

Аса илме: М.Ф.Федоров. «Арçури» (поэма).

Вирьял енчи вĕрентÿпе литература шкулĕсен пĕлтерĕшĕ. Кĕнеке сăмахлăхĕ халăх сăмахлăхĕпе пĕтĕçсе пыни. «Аосуои» поэма пабина, И.С.Максимов-Кошкинский, Г.В.Тал-Мăрса тата ытти çыравçăсем пултарулăх ĕçне пуçăнни. 50

Литература ăсталăхĕ. Халăх сăмахлăхĕпе çыруллă сăмах-лăх пурнăçпа çыхăнса аталаннин тапхăрĕсем, уйрăмлăхĕсемпе пĕлтерĕшĕ.

XIX ĕмĕр вĕçĕнчи проза

Эпика жанрĕсен аталанăвĕ, новеллистика (Игн.Иванов), по-веçсем (И.Н.Юркин), çул çÿрев тĕрленчĕкĕсем (Д.Г.Архипов. «Константинопольти чăвашсем»), автобиографи (Н.М.Охотни-ков. «Манăн ачалăх»), этнографи ĕлкевĕсем (Г.Т.Тимофеев. «Тă-хăрьял»). Прозăри тĕп ыйтусем, сăнарсем, çыру ăсталăхĕн уйрăм-лăхĕсем.

Игнатий Ивановпа Григорий Тимофеев тата Иван Юркин пул-тарулăхĕн уйрăмлăхĕсемпе пĕр евĕрлĕхĕсем, пурнăçĕпе ĕçĕ-хĕлĕ. Çутлăх шухăшĕсемпе хавхаланнин пурнăçри тата çырулăхри йĕрĕсем. Хайлавсен пахалăхĕ, пĕлтерĕшĕ, вырăнĕ.

Литература ăсталăхĕ. Эпика ретĕнчи жанрсем пĕр-пĕрин-чен калăпăшĕпе, тытăмĕпе, сюжет йĕрĕпе уйрăлса тăни.

И.Н.Юркин. «Мул».

Иван Юркин - паллă çыравçă, тавра пĕлÿçĕ, тĕпчевçĕ. Пур-нăçĕпе пултарулăхĕн паллă енĕсем. Пултарулăх еткерĕ, пĕлтерĕшĕ. Тĕрленчĕкĕсем, калавĕсем, повеçĕсем. Çырнин хăй евĕрлĕхĕ. И.Н.Юркин тĕпчевĕсемпе хайлавĕсенчи чăвашлăх шухăшĕсем.

*Г.Т.Тимофеев. «Тăхăрьял» (сыпăксем).

Григорий Тимофеев - чăвашсен паллă пĕлÿçи, сăмахлăх ăсти, педагог, çыравçă. Пурнăçĕн синкерлĕ тапхăрĕсем. Пултарулăхĕпе ĕçĕ-хĕлĕ. «Тăхăрьял» - Элшел тăрăхĕн йăли-йĕркин энциклопе-дийĕ. «Чĕнтĕрлесе» çырас ăсталăх.

Литература ăсталăхĕ. Эпика хайлавĕсенчи çыру мелĕсем. Калавçă, калаканпа çыракан сăнарĕсем.

XIX ĕмĕр вĕçĕнчи поэзи

Ку тапхăрти сăвă-юрă ăстисем. Жанрсем йышланса пыни, илемлĕх мелĕсем пуянланни. Юрă мотивне çывăх пулни, сăвă ви-çисем, сюжетлă юрăсем. Лирика геройĕ. Куçару тĕслĕхĕсем.

Турхан Яккăвĕн «Тусăмсем», «Хĕвел хĕртсе пăхнă чух», «Чĕрем ыратни», «Çÿлте кăвак пĕлĕт уяр тăрать» сăввисен сăнарлăхĕ, жанр паллисем. Эпикăллă лирика тĕслĕхĕсем: «Каçхи чан çап-ни», «Варуççи».

Турхан Хĕветĕрĕн «Мĕншĕн эсĕ, хурлăхан...», «Тăвăл», «Утă çулни», «Тискер вăхăт» сăввисен пахалăхĕ, вырăнĕ, пĕлтерĕшĕ.

Литература ăсталăхĕ. Чăваш лирикин жанр тĕсĕсем ата-ланса пыни, халăх сăмахлăхĕпе çыруллă сăмахлăх тачă пĕрлешсе тăни.

XIX ĕмĕр вĕçĕнчи драматурги

Чĕмпĕр чăваш шкулĕнче чăваш драматургийĕ çуралса вăй илни. Сцена ăсталăхĕпе çырулăх пĕр-пĕрне аталанма пулăшни. М.Юман, 51

И.Юркин, Ф.Павлов, И.Максимов-Кошкинский, С.Кириллов, Г.Тал-Мăрса, Г.Комиссаров-Вантер тата ытти çамрăксен малтанхи утăмĕсем, выляса кăтартма çырнă хайлавĕсем.

Г.И.Комиссаров (Вантер). «Авлану».

Гурий Комиссаров - паллă тĕпчевçĕ, çыравçă, тавра пĕлÿçĕ, педагог. Пурнăçĕпе ĕçĕ-хĕлĕ. Поэзири пултарулăхĕ. Тĕпчевĕсемпе тавра пĕлÿ шыравĕсем. «Авлану» драма пахалăхĕ.

Пултару ĕçĕ. «Чĕмпĕр чăваш шкулĕ ÿстернĕ ăмăрт кайăксем» ятпа тавçăруллисемпе пултаруллисен пĕлÿ ăмăртăвне ирттересси.

(4 сех.)

Публицистикăллă проза хумĕ

Çивĕч шухăшпа витĕмлĕ сăмах ăстисем: Н.В.Никольский, М.Ф.Акимов, Тимахви Хури, Тайăр Тимкки, Иван Юркин тата ыттисем. Илемлĕ сăмахăн анлă сарăлнă жанрĕсем, вĕсен лайăх тĕслĕхĕсем. Пултарулăх меслечĕсемпе юхăмĕсем.

Литература ăсталăхĕ. Реализм меслечĕсен тĕп паллисем. Çын туйăмĕсене уçса памалли мелсем.

XX ĕмĕр пуçламăшĕнчи поэзи

Поэзири тĕрлĕ юхăм. К.В.Иванов, Н.В.Шупуççынни, Г.А.Ко-реньков, Н.И.Шелепи тата ыттисен пултарулăхĕ. Кĕрешÿ çĕкленĕ-вĕпе пусăрăнчăклăх хавхисем.

Г.А.Кореньков пурнăçĕпе пултарулăхĕ. Вĕрентÿçĕ чăваш поэзине кÿнĕ çĕнĕлĕхсем. Халăх кĕввин пуянлăхĕ. Гражданлăх, философи, пейзаж, юрату темипе çырнă хайлавĕсем.