§ 59. Существительнйирихъди глаголар класс

ва кьадар улупбаъ тархьуб

284-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай, чиб-чпихъди

аьлакьайиъ айи существительнйирна глаголар гъядягъюри,

ибарйир дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ дик1ай.

Существительнйир глаголарихъди класс ва кьадар

жигьатнаан тархьбаз фти кюмек anlypain, йипай.
Мурад арчлиин деъна. Дугъан гъвалахъ вердиш

дапГнайи луфра деп1на. Динарайи сабан чан чвуччвун

ккуртт гъубччнийи, хъа аьхю абайин ат1нар

гъурччнийи. Хизанари сифте уьл гъип1у, хъасин

базарилан гъадагънайи йимишар гъит1у. Биц1и Седеф

жаргъури гьяятдизди архьу. Дугъан кьяляхъди

мудурра абхьу. «Хъа дициб аьхю зурна узуз наан

бихъуру?» - гьерху Мурадли.

Табасаран ч1алнаъ бязи глаголар

существительнйирихъди класс ва кьадар улупбаъ

ттархьну гъюра. Месела: Ц1икаб убжура. Уълер

уржура. Бай жаргъура. Дай жабгъура.

ишлетмиш ап1биинди, гьацира дидин асулиъ сесер

гьюдюхбиинди арайиз гъюру. (Зиихъ тувнайи

мисалари му гьаци вуйивал тасдикь anlypa).

шиир урхай. Жара дап1найи глаголар чиб тялукь вуйи

существительнйирихъди фу жигьатнаан тархьраш, улупай.
Ихь баб-жилин бабкан гъахьи йигъ ву гъи,

Пешкеш хьади гизаф хялйир уч духьна.

Балин швушваз лишан кипрай бабси,

Чру валжагъ хьади хьадукар дуфна.

Кюкдин хядар ургура му валжгъиин,

Накьишар ка дидик чру мурсларин.

Жигьил гъабхьну ц1ийи к1улт1ан ихь баб-жил,

Хияларра дидин к1ваъ гъахьну жигьил.

Пешкеш хьади, гьялакди жабгъура мик1,

Чюнгринсиб сес тувуз ук1ар к1ажариз.

Мархьра хъубкьра пешкеш вуди му валжгъин.

Деккуч1имрин гъирагъ хъивуз канч1арихъ.

жара дап1найи глаголар чиб класс ва кьадар жигьатнаан

хъпалгрубси гъидирчнайи гьярфар гъяай.
1. Сяаьт миржиб ду...хьна. 2. Нежбри дурцихъди

хут1ил хъа...ра. 3. Зулейхатди медицинский

институтдиъ у...хура. 4. Йицар хъа...з Аьли душна.
5. Увура хюни хъа...уз гъарах, йиз ужур. 6. Камил

Къурбановди к1ваин anlypa: «Фестиваль йиз к1ваъ

уьмурлугъ вуди гъу...зди». (П. Кь.) 7. Гьей ап1ин, гьей,

йиз бай Мизах, хъасин гъада...гъ муччвурна зах. (Н.

С.) 8. Эрг'вал алда...гъ, ахъли булди ах. 9. Гьаци шулвуз

ризкьна бахт. (Н. С.) 10. Хъадакну гъафи малла чавчакди:

«Сабан гвачГнин ухди Гьесхъарин, хъасин,

жаргъури душну, Думурхьларин садакьа и...рза», - пну,

кьарарназ гъюру. (Махъв.).

287-пи илч1ихуб. «Касибвал» ччвур али халкьдин

мяълийиан гъадагънайи гьаму бендар урхай. Жара

дап1найи глаголар фуну существительнйириз тялукь

шулаш ва дурар классна кьадар улупбаъ фици тархьраш,

кидибтай.

Нирар дарфиш, адрабцГур гьюл.

Гъизил гъабшиш, абц1ну саб чюл,

Пай адар увуз, касибвал...

Ч1илли палат ебццур ухди.

Дявдиъ ади му узухъди

Швнуд йис ву яв, касибвал.

Даришри гьич к1ул'ин кьази.

Сабанкьан ич юк1в шуз рази

Гъитдарваки гьич, касибвал.

Маниб шулин леэф йифун,

Гаш гъабшиган, рябкъдар гъафун.

Ич1иди гьарган му ич фун

Гъибтрава, залум касибвал.

Лиг фу ляхнихъ хъаш яв мягьял.

Зулумкрарилан алдабгъну хъял,

Ут1убккурхьа му касибвал.

хьуб
Табшуругъ . I. «Ихь Ватан» к1уру гьаму макьала

урхай. «Ватан» к1уру гаф жара гафарихъди аьлакьайиъ

убч1вбахъди сабеи фици дигиш шулаш, фикир тувай.

дидин дюзерарна нирар, йифу ккеркнайи дагълар ва

миркклин гьюлер. Ихь Ватандиъ чвевалиинди

йипДбариинди миллетар яшамиш шула. Ухьухь гьарсар

инсан чан Ватандиз вафалу ву ва гьарган думу уьбхюз

гьязур ву. Ватанди ухьура гъахи веледарси уьрхюра.

Ухьуз ихь Ватандин гьарсаб п1ип1 гирами ва багьа

вухьуз. Читин йигъ улубкьган, Ватандихъан жанра

гьяйиф дарагЯди туву игитарра ухьухь ц1иб дар. Гъира

ухьу ихь Ватандиз вафалу вухьа.

фицдар миллетар яшамиш шула?

Зиихъ тувнайи макьалайиан рябкъюрайиганси,

«Ватан» к1уру гаф предложенйириъ жюрбежюр

гафарихъди аьлакьайиъ убч1ври, жюрбежюр

аьхирар хъаъбиинди дигиш шула.

хьпаз падежариз дигиш хьуб к1уру.

падежарин кьадар жара ч1аларин падежарин

кьадарнахь тевиш, думу кьадар сабсиб дар.

Табасаран ч1ал чаз гизаф падежар айи ч1аларикан

гьисаб шула.
Чпи ч1алнаъ гъабхурайи ролиз ва эгьемиятназ

дилигну, ихь ч1алнан падежар кьюб группайиз

жара шула: асул падежар ва йишван падежар.
288-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи

существительнйир фици дигиш шулаш, фикир тувай.

шулайи. My машкврин гьюрматназ урхураиидари

мектебдиз фу дап1нура саб савкьат багъиш ап1уз кьаст

дап1найи.

гъелемар кивуб, хъа Муртузли Аьхю Ватандин дявдиъ

гъийихдариз мектебди диву ядигар балгуб теклиф

дивнайи. Чпин юлдшарин теклифниин вари пионерар

рази гъахьнийи.
Гьамци вари дюн'яйин зегьметкешарин сабвалин

йигъ - сабпи Май машквар къаршуламиш ап1уб хьубпи

классдиъ урхураиидари чпин гирами вазифа вуди гьисаб

ап1урайи.

§ 61. Асул падежар
Табасаран ч1алнаъ асул падежар юкьуб ву
1. Ччвур падеж фуж? хюрчабан, фу? сил.

2. Актив падеж шли? хюрчабни, фти? ели.

3. Тевбан падеж шлин? хюрчабнин, фтин? слин.

4. Тувбан падеж шлиз? хюрчабниз, фтизЧ слиз.

Ихь ч1алнаъ асул падежарин эгьемият гьамциб

ву:

ап1урайи асул формайиъ ади шулу ва ялгъуз

кьадарнаъ фуж? фу?; гизаф кьадарнаъ фужар?

фйир? к1уру суаларикан сабдиз жаваб шулу.

хурайи шейъ улупуру ва ялгъуз кьадарнаъ шли?

фти?, гизаф кьадарнаъ

фужари? баяри, фйири? малари суалариз жаваб

тувру.
Существительнйир актив падеждиъ т1аъруган,

асул формайихъ -йи, -ди, -и, -у, -ри, -ли, -лу, -ни,

-ну, -ру аьхирар хъаъру. Месела: хил-и, хъар-у,

лик-ри, пеъ-ли, мик1-лу, ушв-ни, гаф-ну, лук1-ру.

предмет улупубт1ан башкъа, ляхин чаин

алабхъурайи пред метра ади хьуб улупуру. Гьаддиз

актив падеж улдуч1вру глаголарихъди ишлетмиш

anlypy.
Месела: Велди мисалар гъял anlypa к1уру

предложениейиъ актив падеждиъ айи «Велди»

гьап1раш улупбан бадали, чаина гьяракат гъюрайи

мисалар к1уру существительноера ишлетмиш anlypa

ва мушваъ гъял anlypa глагол улдубчГвру формайиъ

а.
Ихь ч1алнаъ актив падежди варитГан аьхю роль

уйнамиш anlypa, фицики миди вуйи гьам асул,

гьам йишван падежар актив падеждин формайикан

арайиз гъюра. Месела: ятгъи - ятгъи-, ятгъи-з,

ятгъи-ъ, ятгъи-к, ятгъи-кк ва гь. ж.

тялукь вуш, дидин эйси фуж вуш, гьадму улупуру

ва ялгъуз кьадарнаъ шлин? фтин? гизаф кьадарнаъ

фужарин? фйирин? кГуру суаларикан сабдиз жаваб

шулу. Месела: шлин? Маратдин? фтин? малин;

фужарин? шубарин, фйирин? маларин.

хъайи существительнйирихъ, дурар тевбан падеждиз

илт1ик1руган, актив падеждиъ гъюрайи -у тевбан падеждиъ

-а -йиз илт1ибк1уру. Месела: гафну -гафнан, луфру луфран,

мик1лу -мик1лан ва гь. ж.
г) Тувбан падеждиъ айи существительнйири

шейънан иштирак'вал ва гьяракат

шил'ина вая фит'ина диш дап1наш, гьадму улупуру

ва ялгъуз кьадарнаъ шлиз? фтиз?; гизаф

кьадарнаъ фужариз? фйириз? кГуру суаларикан

сабдиз жаваб шулу. Месела: шлиз? Маратдиз,

фтиз? мализ, фужариз? шубариз, фйириз?

малариз.

Тевбан падеждиъ айи существительное гьарган

определение шулу. Месела: Дагъдин (определение)

к1ак1 дифру ккап1на. Улзарин (опред.)

Аъбдулгъялим ужур зурначи вуйи.
Къайд . Ччвур падеждиъ айи существительное я

подлежащее, я диш дополнение вуди шулу. Месела: Гъясан

(подл.) шагьриз гъушну. Адашди Гъясан (диш доп.) шагъриз

гъаъну.
Тувбан падеждиъ айи существительное я чап

дополнение, ясана йишван обстоятельство вуди

шулу. Месела: Узу автобусдиз (чап. дополнение)

ккилигураза. Туристар дагълариз (обст-во) душна.
289-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара

дап1найи существительниир предложениеиин фуну членар

вуш, улупай ва падеж тяйин ап1инай.
1. Август вазлин кьюбпи гьанДра хъубкьу. (М.

Аьлиев). 2. Бахчайиъ йигълан йигъаз хумурзгарин

гъагъишин артухъ шулайи. (М. Аьлиев). 3. Гьялак

махьан, я Барсик1ай, - гъапи дугъаз жямяаьтди. (Ш.

Къ.) 4. My гьядиса гьар йисан марччар улт1укъури

шлу аьхю лизи ятгъиин гъабхьнийи. (Ч. Айтматов).

5.

Пейин зигури хут1лариз,

Гъуллугъ ап1ури малариз.

Ипни хьуз сабкьан гъитрадар. (А. Агъа).

6. Хьадну ва хьадукра ч1урариъ ва яркврариъ

мукьмар ап1ури шлу ничхрар рякъюри имдар. (Э. X.)

7. Саб вахтналан швеъдин бякьйир халатдин канч1налан

ип1ури вердиш шулу. (Махъв.) 8. Хъа узу увуз фу
писвал гъап1нухъа, гъунши? (Махъв.) 9. Гьарин

гъебццу кюлиин дубснайи гуганайи гьарай гъап1у.

(Ш. Къ.) 10. Язухъ псинч1ар баламарин яснаъ уч1вру.

(А. Ж.)
290-пи илч1ихуб. Бачук1, аьраба. Угълан, аьшкъ, датт,

бишакъ к1уру существительнйир асул падежариз дигиш

ап1инай. Актив падеждин аьхирар жара ап!инай.

существительниирихъ падеж улупбан аьхирар дюзди хъауз

чарйир агай.
Уьмар Исрафил... хул...ан удучГву. Гужли буран...

уч1ру сес ап1урайи. Аьхю гъарз... зурба сес хъади

дербедер... чвурхуйи. Гъярариъ йиф... буран атГабгнайи.

Архаинди нивк1уъ айи гъул... гъирагъдихъ гаш...

жанаврар... лижар рагурайи. Лижхьан жара гъаши кьюб

жанавар гъядухъ хъайи гъаравл... кума... багахь

гъахьнийи. Ялгъузди адми дяркъну, дурар лап

тямягькарди гамг..., за дип1ну, йиф...

ц1адларигъянмина дугъаз лигурайи. (М. Хуршилов.)
§ 62. Существительнйир асул падежариз

дигиш хьпан таблица

п.-п. Падежар

Къанажагьлу класс

Суал Жаваб

Къанажагъсуз класс

Суал Жаваб

1. Ччвур п. фу ж? инсан фу? деве

2. Актив п. шли? инсанди фти? девейи

3. Тевбан п. шлин? инсандин фтин? девейин

4. Тувбан п. шлиз? инсандиз фтиз? девейиз

Гизаф кьадар

№№

Къанажагълу класс

Суал Жаваб

Къанажагьсуз класс

Суал Жаваб

1. Ччвур п. фужар? инсанар фйир? девйир

2. Актив п. фужари? инсанари фйири? девйири

3. Тевбан п. фужарин? инсанарин фйирин? девйирин

4. Тувбан п. _фужариз? инсанариз фйириз? девйириз
292-пи илч1ихуб. Майдан, гьясил, суфра

существительнйир зиихъ тувнайи таблицайи т1алаб

ап1урайибси ялгъуз ва гизаф кьадарнаъди асул падежариз

дигиш апТинай.

тебрик ибшри» шиир урхай ва к1ваъланди аьгъю ап1инай.

Шиир фикриан тетрадариъ бик1ай ва асул падежариъ айи

существительнйир пДарар ккадатну, жара ап1инай.

Учвуз машквар тебрик ибшри!

Ихь Ватандин азад халкьар,

Ичв Май машквар тебрик ибшри!

Уьру пайдгъар хилиъ ади,

Халкьарин юк1вар лап шадди

Гъабхру машквар тебрик ибшри!

Хьадан мейва битмиш шлу йигъ.

My аьламдиз хушбахт гъиллигъ

Туву машквар тебрик ибшри!..

294-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай ва к1ваъланди

членариз разбор ап1инай. Существительнйирин падеж

тяйин ап1инай.
1. Наиб ТГагьир гим'ин аьхю столихъ деънайи.

2. Наибдин гагул терефнаъ учв Дагъустандиъ чаз

мют1югъ даршлу халкьдихъди вягьши дяви

гъабхбиинди машгьур духьнайи атлу эскрарин жигьил

офицер Зайнал деънайи. (М. X.) 3. Шихдин айвнар,

икрар халкьди ац1найи (А. Ж.) 4. Сайд Гьябиев

революцияйиз улихьна бик1уз хъюгъю лакарин

шаирарикан cap ву. 5. Жигьил Мягьмуд зирингур ва

азадвал ккунир вуйи.

6.

Даришри зат дирбаш бай! Абайин

усал ляхник

Кидривуз дугъу чан пай.

7. Маллайиз марцци шитланра хах алдабпДуз ккун

шулу. 8. Улхрури убзуру, хъпехърури ккадабпДуру.

(Мисал.)

Существительное текрар ап1бан бадали суалар,

табшуругъар ва илч1ихбар
1. Шул'инди вуйи ч1алнан паяр швнуб ва фйир вуш,

йипай.

суалариз жаваб шулу?

3. Предложенйириъ существительнйир фицдар

членар вуди хьуб мумкин ву?

4. Существительнйирин классарин гьякьнаан учвуз

фу аьгъяш, кидибтай.

танх, ягълачи существительнйир ялгъуз ва гизаф

кьадарнаъ дивай.

6. Существительнйир классариз жара ап1баъ

табасаран ч1алнаъна урус ч1алнаъ фициб фаркьвал а?

7. Анжагъ саб кьадарт1ан адру саб-кьюб

существительное йипай.

8. Хае существительнйир фицдариз кГуру, жинс

существительнйир фицдариз к1уру? Бик1баъ хае

существительнйир жинс существительнйирихьан фици

жара anlypy? Сабшвнуб хае ва жинс существительнйир

йипай.

10. Ихь ч1алназ швнуб жюрейин падежар а?

11. Гьарсаб падеждиъ айи гаф, предложенийиъ фуну

член шулуш, йипай.

существительнйир улупай.

гьарариккинди удуч1ву. Гьарар артухъ-артухъ шули,

хъасин дурар паркдиз илт1ик1урайи. Паркдиз

гъаншариъ «Детский мир» магазинра айи.

йишварилан - тамшир anlpy шей'арин отделилан

гъадабгъну тап палтар айибдихънакьан - илдицнийи,

амма Жавад гъидихъундайи. Баяр Лениндин ччвурнахъ

хъайи кючейизди, хъа «Жигьил техникдихьинди»

удуч1ву. My тукан хъябкьну айи. Мумкин ву, думу

кинотеатр «Комсомолецдиз» вая Пушкиндин ччвурнахъ

хъайи библиотекайиз душнашул.

дугъаз ккилигури, паркдиъ гъаравлиъ дийигъу. (А.

М. Аьлиев).
296-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай.

Существительнйириккан ц1арар ккадатай. Дурарин класс,

кьадар в а падеж тяйин ап1инай.
1. Гьюлин шагьдихъ шубур риш хъайи. (Махъв.)

2. Кьалухъ Мирза Ч1ох гъулан к1анакк Надирин

кьушмарихъди гъаши кч1ихбариъ зийнар духьну,

кечмкш гъахьну. 3. Гьясан шагьриз рукьайиз йишв

гъабши. (Б. М.) 4. Чахъди Klapy гьюл'ин гъаши

Гьяжиевдин дуст - пягьливнихъна гъушу зурба жандин

офицер - думу йик1бакан гъеебхьган, к1ул столиин

дипну гьарай хъади ишуйи. (М. Зингер). 5. Шаири

Ватандикан гъапиган мяъли, шаирихьди хъана думу

пуз гъитри гъахьну. (Р. Гь.) 6. Узу саб парчи уьлихъди

дюн'яйиъ фукьан аьзабар, аьзиятар гъизигнуш, вари

ктибтбан бадали, гизаф вахт ккун шулу. (А. Гь.)

7. Рижвналан %±ар гъубшу к1ирихъ, жарари гъарзлан

урс гъапну к1ури, жвув урсурна? (Махъв.)

8. Сулейманди гьяса за aniypy ва ижмиди вардариз

суал тувру: «Вардариз узу рякъюри айчвуз?» (Э. К.)

297-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай ва членариз

разбор ап1инай. Существительнйир предложениейин фуну

членар вуш, йипай.
1. Аьлибеган гъуршнар ва гьяятар шибар

ккахьнайидар вуйи. (М. Ш.) 2. Сурхайи марччарин

сюрюйилан ул илбицнийи ва чаина гъюрайи кьюб
жанаварра дугъаз гъяркънийи. (Аь. Абу-Бакар)
3. Гьюрматна бахт дустар ву. 4. Гьюрмат адрушваъ

берекет шлуб дар. Гьюрматну бахтра, берекетра

гъазанмиш anlypy. 5. Аькьюл аькьюлсузрихъан

дубгъуру. 6. Кьаби фил му ляхниин гьяйран шул, хъа

лап якьин. (Гь. Щ.) 7. Селим гъулан школайин хьубпи

классдиъ урхурайи бай вуйи. (М. М.)

Табшуругъ . Исихъ тувнайи ибарйир гъяъри, гьаму

шикликан ихтилат дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ бик1ай.

Существительнйириккан ц1арар ккадатай ва, суалар диври,

падеж тяйин ап1инай.

марцци гьава, мани йигъ, гъулхьан ярхла дарди, сад

йигъан, шарар хьади балугъар дисуз, гьаригъ ничхрин

мукь, балугъар дисру рубдилан шар алдабгъну, бай

мюгьтал хьуб, шарар ничхриз дирчуб, гъулаъ бабаз

ктибтуб.

(Ихтилатнаъ ичв дустар, танишарин ччвурар ишлетмиш

ап1инай.)

298-пи илч1ихуб. Исихъайи гафарикан сифте ибарйир

хъасин дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

Москва, нагъил, тят1илар, мужри, сурсат, жямяаьт,

арфани, хирччвар, Кавхйир (мягьял), Узун дере, гунт1ан

ук1ар, гаварзал, айран, гажин, гьалав, сюбгьнар.

ап1инай. Ибарйириъ асас ва асиллу гафар дагну, аьлакьайин

жюре тяйин ап1инай.
1. Гьяйван саб дупну гъежебгу ва гюллеси гъубшу.

(М.-С. Ягь'яев) 2. Йиз адаш совхоздиъ механизаторди

лихура. 3. Ярхи йигъди мархь убгъура. 4. Шериф ужур

гъвандин ва харатчи уста ву. 5. Ич гъулаз электрик

симар дизигну тамам къад йис шула. 6. Шагьрин

кючйириъди гъягъбан къайдйир аьгъю ап1инай.

300-пи илч1ихуб. Предложенйир, аьхирариъ лазим вуйи

ишарйир диври, кидик1ай. Аьхиримжи кьюб предложение

членариз разбор ап1инай.
Шагьдагъдин к1ак1ар гьарган йифу ккаъну шулу

Селим шагьриан дуфнадарин Филадиз аьгь anlypy

ухь'ин али зулум Закур ухьухьна артистар гъюбанди

вуйин, Рамазан Вари уьлкйирин пролетарар, саб йихьай

Гъубшу йигъ - гъабгу нивк1 ву Ваз алдру хьадукран

йишв багахь шула Гьар гвач1нинган ва дахъруган яв

сппар марцц ап1ин Читин йигъ улубкьган дустрахьан

гьаруриз фуж к1арва яшамиш ибшри вари дюн'яйиъ

ислягьвал Дяви ккунидариз нянат.
301-пи илч1ихуб. Ф. Аьлиевайин «Ватандиз» шиъриан

гъадагънайи бендар урхай. Жара дап1найи гафарин

фонетический разбор ап1инай.
Аьзиз Ватан! Яв гъаравлиъ

Дийигъру зу эскер хьайиз,

Юк1в абц1нашра к1убанвали

Гьубк1радайзуз хьуд-йирхьуд йис.

Луфран мукьси биц1и гъулаъ,

К1ваин ал яв, набалугъди

Думуган яв шуйза гьякьнаъ.

Гук1ниди яв ул'ин али.

Хъасин дюн'я гъабхьну мюгьтал

Я лав гъябкъган, уз'ин али.

гафар гъядягъюри, дунариъди дик1ай.

(Мисал.) 2. Яв шад йигъра, пашман йигъра гьамциб

ибшрияв, дуст! 3. Яв харабайиъ гвач1ин хябяхъ ап1уз
шуладарзухьан! (А. Гь.) 4. Халгъан Думурхьилна

гъягъруган, гагь иск1улди, гагь зик1улди душну

ккунду. 5. БицГирин ишубра аьлхъюбра саб йишв'инди

гъидикьнайи. 6. Гьарган узу рякъюъ аза, узу фу вуш,

уву к1арва. (Дургъунагъ).
303-пи илчГихуб. Саб жинснан членарин арайиз лазим

гъюру ишарйир диври, предложенйир кидик1ай.

ужуб жинснан малариз. 2. Дагъустандиъ жюрбежюр

миллетар лезгйир агъулар лакар табасаранар гъумугъар

аварар даргйир жугьдар яшамиш шула. 3. Гьамусдихъантина

хутГлар хярар йимишдин багълар

малари ит1ру ч1урар вари лихбахъ юк1в хъайи

нежбрарин хилиз тувди. 4. Хозяйствойин тукандиз

чайникар бушгъабар астакнар йигьгар шишар муччврар

духна. 5. Учу дарсариъ урхурча бик1урча шикил

зигурча мяълийир ап1урча ва лихурча.

дугъан дустар» ччвур али ихтилатнаан гъадабгънайи кьат1

урхай. Жара дап1найи существительнйирин класс кьадар

ва падеж улупай.

гъаз. Дугъу дурариз гьяжидяхнин удар ккабхьри,

жихрин, вичун ва хумурзгарин галар, гилар туври

шуйи. Ва дугъан гъазар, чагъ духьну, - хамариан

ут1урччвруси гъахьнийи. Ана бабу, дурариз лигури,

чав чакди фикир ап1ури шуйи: «Ярхи кьюрдди гъазарин

жук убхъури, хинк1ар ап1ури дахъдиза».

Саб дупну гъазарин к1ул'ина бедбахтвал гъафи: Ана

бабан ургбиб гъазарра гъуршнакк дахьна, я к1улар

т1урччвури, я бацар ришвури имдар...

гъаши люкьнар ап1ури... Амма думу хилиъ ляхин

адарди деънадайи - дугъу гъазар улдудурайи...

Хябяхъган кьанди, гъазар кивуз лапаткара хьади Ана

бабахьна дугъан хутул Атлу гъафи. Думу икриъ

уч1вган, дугъ'ина гъянДли гъаз диш гъабши. Атлу,

лапатка дипну, гьергуз хъюгъю... Ана баб умбрарин

к1ул'ина удуч1ву, мюгьтал духьну, гагь аьлхъюри, гагь

ишури гъаши...
305-пи илч1ихуб. Гьаму гафар алфавитдин къайда

уьбхюри дик1ай. Дюз вуйивал ахтармиш ап1бан бадали

алфавитдикан мянфяаьт кадабгъай.
Ямаж, вак1ар, гюне, ханк1ар, гьун, тепе, дагъ,

яйлагъ, гал, сив, хьам, дакьал, ич1, дугун, икир, тагъ,

шекер, аьбаси, кюмек, к1ап1ал, зурна, шагьид, вич,

бушлугъ, карта.

гьярфналан гъайри кьюб ва шубубпи гьярфаризра фикир

тувай.
306-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариз синонимар

агай ва дуниъди дик1ай.

игит

надинж

аяз

307-пи илчГихуб. Гъидирчнайи аьхирар дюзди хъаъри,

текст кибик1ай. Хае существительнйириккан диш, жинс

существительнйириккан лепе ц1ар ккадатай.

Гьяким к1уйи. Дурари шубриддира саб класс...

урхурайи.
Хулаъ даре урхуз, месэла гьял агЛуз мялим...

табшуругъ тувнийи. Камил... даре гъурхни..., амма

месэла гьял гъагЛунда... Хъайигъан Камили чаз месэла

гьял anl... кюмек anl... имбу баяри... ккун гъап1нийи.

Гьяким... дугъахьна чан тетрадь тувнийи ва: «Ма,

кибик1. Йиз месэла дюзди гьял дап1на», - гъапнийи.

Хъа Шамил...: «Микибик1..., Камил. Узу думу месэла...

гъавриъ т1аурзаву ва хъасин жвуву гьял anlap...», к1ури,

чан юлдаш дидин гъавриъ т1ауз хъюгъю.

Аьхирки Камили му месэла чан к1ул'инди гьял гъап1у.

диври, исихъ тувнайи диш улхуб кайи предложенйир

тетрадариз кидикГай. Обращение вуйи гафариккан ц1арар

ккадатай.

дадайихьан. (Ч. Айтматов). 2. Кюмек хъа Аьлижан

(Къ. М.) 3. Ари гьамус йиз игит риш к1уру дадайи

Селмийиз му шюхъяр ихь фермайиз гъахру вахт

дубхьна. (М. Ш.) 4. Гьарин гъебццу кюлиин дубснайи

гуганайи гьарай гъап1у Ничхрар ухь'ина аьхю кьаза

гъюра Фал кипунза... Фал ч1уруди удубч1вну. Ухьу вари

т1анкь хьуб мумкин ву... (Ш. Къ.) 5. Уз'ин мяаьлхъян

эй мугъан-тугъануб ип1ури яшамиш шулайи ч1амчч

дупну зимз ч1амччлин багахьна гъафну. (Э. X.)

Жикъи ап1бар

А. Ж. - Абумуслим Жяфаров

Б. М. - Багьаудин Митаров

Б. Р. - Багъир Ражабов

Гъ. III. - Гьямзат Щадаса

Гъ. Аь. - Гьажиаьли Аьлимурадов

И. Ш. - Ибрагьим Шагьмарданов

Къ. М. - Кьияс Меджидов

Къ. Р. - Къазиаьгьмад Рамазанов

М. М. - Муталиб Митаров

М. X. - Мягьямад Хангишиев

М. Ш. - Манаф Шамхалов

П. А. - Пирмягьмад Асланов

П. К. - Пирмягьмад Кьасумов

Р. Гъ. - Расул Гьямзатов

С. С. - (Мал Сулейман

Т. М. - Тажудин Мягьямадов

Т. Ш. - Темирхан Шалбузов
X. Т. - Хюруг Тагьир

Халкъ. — Халкьдинубдиан

III. Къ. - Шамил Къазиев

Э. К. - Эфенди Капиев

Э. X. - Эседулла Ханмягьмадов

Ю. Б. - Юсуф Базутаев

****************************************************************************

Загиров Велибек Мирзабекович

Ахмедов Курбан Ахмедович
ТАБАСАРАНСКИЙ ЯЗЫК

Учебник для 5 класса

Художник Т. И. Хумаев

Художественный редактор М. Ш. Муталибов

Технический редактор Р. Ю. Исмаилова