Нии пвдагогикайин издательство

гар - гвар накь - накьв

хар - хвар гъал - гъвал
Зиихъ тувнайи гафар урхруган, улхбан

гьендемарин гьяракатназ фикир тувай. Фуну сесер,

к1вант1ар гъварч гъап1ган, арайиз гъюра?
Табасаран ч1алнаъ 5 марцциди лабиалламиш

духьнайи сесер а: же, чв, ччв, ч1в, шв. Дурарилан

гъайри бязи вахтари г, гъ, к, къ, къ, к1, х, дсь-стар

сесерра лабиалламиш шулу. Бик1руган, сеснак

лабиал кайивал, гьадму сеснан гьярфнахъ в гьярф

хъап1биинди улупуру. Месела: к1вант1ар,

Ярквраъ, гвачТин, гъван ва гь. ж.
145-пи илчГихуб. Гьаму ибарйир гъяъри, предложенйир

дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ дик1ай. Лабиалламиш

духьнайи сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.

Гъвандин гъюрд, асккан к1вант1, ярквран к1ап1ал,

гъулан жакьв, к1ул жвубхру рягъ, швуршвлин кьаб,

жвул'арин ч1вурд, швеъдин мугъара.

лабиалламиш духьнайи сесер кайи 10 гаф дагну, ичв

тетрадариъ дик1ай.
147-пи илч1ихуб. А. Жяфаровдин «Эреллер» поэмайиан

гъадабгънайи гьаму кьат1 урхай. Лабиал сесер кайи гафар

улупай.
Завар ук1у-ук1у лелегси вуйи,
Саб-сабдихъди завуъ жакьвар улхуйи.
Сейранди жакьв лиси мукьмар ап1руган,
Пуч1у хьару дугъан сесер гъахуйи.
Гъатху улар айи кюкйир ришвуйи,
Асланди чан швут1рам к1вант1арик кубк1ган.
Дугъу швут1рам бат1рикан чав гъап1нийи,
Гъерхьу агьлар гьяйран хьпан бадали.
Чпин баяриин гьяйран духьнайи
Абйир-бабар саб дерднура ккагъдайи.
Баяр аьхю хьпахъ юк1вар маниди,
Кьюрдун аязнура дурар аргъдайи.
148-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара

дап1найи гафариъ наан в гьярф чан асул мянайиъ ва наан

сес лабиалламиш ап1бан бадали ишлетмиш дап1наш,

улупай.
1. Колхозникари хьадан мягьсулар саб жюрейин

пуч'валар адарди уч гъап1ну. 2. Хив райондикк ккайи
гизафси гъулар Диричв мягьялик кахьра. 3. Харжиб

дярябкъю касдиз уж'валин кьадри даршул. (Мисал).

йисари гъулаъ аьхю дигиш'валар арайиз

дуфнайи. 6. Кьюрдун йишван чюлиъ анжагъ аязну

агъавал anlypy.

къайдйир

гьярфари 36 ачухъ дару сесер улупура. Дурарикан

30 сес гьарган чпиз хае вуйи гьярфариинди

улупуру: м, н, р, л, п, nl, в, ф, д, т, ml, с, ш, щ, ч,

ч1, ц, ц1, й, к, к1, хъ, гъ, х, хъ, къ, кь, ъ, гь.

2. Шубуб гьярф (г, з, ж) кью-кьюб сеснан

йишв'ин ишлетмиш anlypy:

гамуш - гаму; зав - ваз; жилар -жилар.

духьна. Же, чв, ччв, ч1в, шв (жвугъри, чвул, йиччв,

ч1вал, швеъ).

4. г, к, къ, кь, к1, х, хъ, гъ сесер бязи вахтари

лабиалламиш шулу: (гвар, ярквран, даркъв, юкъв,

к1ваъ, махъв, гъваркъв, хвар).

5. Хьуб нефес хътру ачухъ дару сесер гъуша

(жут) гьярфариинди улупуру. (ппул, датт, ччил,

хлинцц, ккум).

6. Ихь табасаран ч1алназра ярхиди (хъарафну)

к1уру ачухъ дару сесер а. Думу сесер бик1баъ кьюкьюб

гьярфариинди улупуру. (гъятта, келле,

амма, миннат ва гь. ж.)
149-пи илч1ихуб. Предложенйириъ жара дап1найи

гафар, чпин сесназ хае вуйи ва хае дару гьярфар фикирназ

гъадагъури, кьюб дуниъди дик1ай.
1. Ек1в гурдахъ дипну мигъибтан: бицГириз хат1а

ап1уб мумкин ву. 2. Аьхю абайин ургам учвси кьаби

дубхьнаш к1урза. 3. Зимзун гьари кюкю адабшвура.

4. Бизар духьну хъадахънайир ц1ибди рягьятвал

гъадабгъуз деунза. 5. Гьарарин к1ажар гъатху шула.

6. Гьямид гьяйвниин элеъну сивариз гъягъюрайи.

7. Ухьуз жиликан мянфяаьт ктабгъуз аьгъяди ккунду.

8. Аьхю гимихъ гизаф жилар дийигънайи.

150-пи илч1ихуб. Скобкйириъ тувнайи гафар чиб

аьлакьайиъ айи гафарихъди тархьри, предложенйир

кидик1ай.
Гьадму гафариъ нефес хътру гъуша сесер улупай.
1. Зангар (дат...) гъуншйирин вари (датт...) гуч1

тувнайи. 2. Хулан (марцц...) апТуб сабпи нубатнаъ

кейванйирин буржи ву. 3. (Марч...) галариан сивариз

хъадакру вахтар багахь шула. 4. Доярка Анаханумди

лай-лай йивури пДару хюни (ккудубз...).

5. Конституцияйиинди ухьухь (хупар...) жиларизсиб

ихтияр тувна. 6. Ярхла севериъ (кьюрд...) чакан гьеле

(сентябрь...) эвелариъ хабар тувру. 7. Ихь Ватан (балгур.

-) , баяр! 8. Думу сарун (ччим...) бетдиъ итишра сагъ

шлур дар. 9. (Ккукк...) пашман мукьам ибарихъан

дубгурадариз.

151-пи илч1ихуб. Гафар лабиал сес кайидариз ва

ктрудариз жара ап1ури, кидик1ай. Дурарин дюзди дик1уб

ахтармиш ап1уб метлебниинди орфографияйин словарикан

мянфяаьт кадабгъай.
Гъанда, гагвлац1, даршул, гъавум, кваса, жвул'ар,

дандак1, швушвмаг, Гъвандикк, бухча, уртахъ, Эйваз,

сябун, муччвур, асант, шинель, беъли, гьарзакар,

кьакьуч, мюгьюр.

кайи гафар гъяъри, предложенйир дюзмиш ап1инай ва

тетрадариъ дик1ай. Кьюб предложение членариз разбор

ап1инай.

гафариъ ачухъ дару сесер дюзди дик1уб.

Ачухъ дару сесерин гъюдливал улупуб
Гьарсаб чГалнан девлетлувал гьадму ч1алназ жара

ч1алариан гъафи гафарин кьадарнаканра асиллу ву.

жюмлейикан аьраб, тюрк, азербайжан, лезги,

аьхиримжи вахтари, иллагьки, урус чГалнаан гизаф

гафар дуфна.

фицдар жара ч1алариан дуфнайи гафар ишлетмиш

дап1наш, йипай.

1. Багъдиъ бюлбли ширин нагъма йивура. 2. Шагьрин

агьалйирин яшайиш гъулан агьалйирин яшайишт1ан

ужуб ву. 3. Ич хулан библиотекайиъ гизаф

китабар, журналар айич. 4. Хьадан вахтна дагъларин

яйлагъар гизаф гюрчегди рякъюру. 5. Яв китабарин

жилдар йирси хьуз мигъитан. 6. My падишагьдин вазир

гизаф аькьюллу кас вуйи. 7. Гитлерин чапхунчи

гъачагъар ихь ватандиан шлубкьан ухди терг ап1баъ

вари миллетари аьхю роль уйнамиш гъап1ну. 8. Учуз

электроэнергияйиинди ишлетмиш anlpy ути, самовар,

палтар урччру машин ачуз.

154-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафар урхай. Дурариъ

ихь ч1алнан гафариъ ишлетмиш дарап1ру фицдар, сеснан

гьярфар аш, улупай.
Школа, тетрадь, выставка, пионер, директор, ёлка,

воспитатель, щука, съезд, щетка.

ву?
К ъ а й д. Гизаф вахтар мидиз улихьна урус ч1алнаан

ихь ч1алназ гъафи гафар ихь ч1алназ хае вуйи саягъ дигиш

дап1на.
Теври лигай: стакан - астакан, шкаф - ишкаф, ящик ишик1,

утюг - ути, аэроплан - аьйрупалан, стол - устул,

пальто - палтум вая палдум ва гь. ж.

Дурар анжагъ урус ч1алнаан ихь чГалназ дуфнайи

выходной, вывеска, щётка, ёлка).

96

Ачухъ дару сеснан щ-ра. анжагъ урус ч1алнаан

щука).
Къайд. Ихь ч1алнан бязи нугъатариъ саб жюре

гафариъ ш сес щ-ся урхурашра, бик1руган ш-йиинди

бик1уру. (Шамсудин, шарш, шир (т1умт1ин), шал, шюхъ

ва гь. ж.)
155-пи илч1ихуб. Ихтилат сабан фикирлуди урхай,

хъасин тетрадариз кибик1ай. Урус ч1алнаан ихь ч1алназ

дуфнайи гафариккан ц1арар ккадатай. Дурар дюзди урхуз

чалишмиш йихьай.

Къурбановичдин регьберваликкди урхурайидари ич

мектебдиъ ужуб выставка дюзмиш гъап1нийи.

Выставкайи зегьметнан ва шикил зигбан дарсариъ

гьязур гъап1у ужустар экспонатар дивнайи.
Мектебдин выставкайиз лигуз гъафидариз

Нурудиндин гак1влин алатарикан гъап1у трактор ва

Сурижатди рангнан мурсларихьди карчу щукана ёлка

гизаф кьабул гъахьнийи.

ужудар экспонатар гьязур гъап1у пионерариз ва

урхурайидариз чухсагъул мялум гъап1нийи.
Табшуругъ . Гьаму макьалайиз ухшар вуди учвура

мектебдиъ гъахру ляхнарикан сочинение бик1ай.

урус чГалнаан дуфнайи гафар сабеи дик1урашра,

ачухъ дару сесерин ижмивална гъюдливал улупдар.
156-пи илч1ихуб. Шиир ачухъди урхай. Шаири чан

шиъриъ фицдар гафар жара ч1алариан гъадагъну

ишлетмиш aniypa? Дурар дюзди дик1бан къайда уьбхюри

айин?
Женнет багъдин багъларикан

Гъяркъюнзузки му курортдиъ.

Гюзел вуйи шей'арикан.

Гъяркъюнзузки Алуштайиъ.
Klapy гьюлин кьялаъ айи

Крым остров девлетлу ву.

Гьарсаб нази-ниъмат айи.

Алуштара багьалу ву.

Уьмаратди дабалгнайи.

Фу гаф авуз, Алушта,

Гюрчег'валихъ хъубкьну айи.

гафарик кайи ачухъ ва ачухъ дару сесерин гьякьнаан учвуз

фу аьгъяш, вари кидибтай.
1. Щийи шинель алди, хиликк багълама ккади

полицияйин надзиратель Очумелов майдандиантина

гъягъюрайи. 2. Дугъан кьяляхъ йимишар айи сиф

хабахъ дибиснайи городовой хъайи. (А. Чехов). 3. Сес

конторин унч1вар арццнайи. 5. Идарайиъ cap

председательт1ан адайи. (Т. Мягьямедов).
Урус ч1алнаан гъадагънайи гафар дик1баз фикир тувай.
158-пи илчГихуб. 1. Гьаму урус ч1алнаан ихь ч1алназ

дуфнайи ва гьацдар жара гафарра дюзди урхбаз фикир

тувай.
Автомат, поезд, Люся, шинель, холодильник, плащ,

выходной, календарь, театр, кино, телевизор,

космонавт, хоккей, футбол, трактор, самолёт.
2. Гафар ичв тетрадарик дик1ай ва сиягь давам ап1инай.
§ 35. Алфавит
Табшуругъ. Тувнайи гафар алфавитдин къайдайиинди

дик1ай.
Пул, табут, фагьум, хъял, якьут, ранда, чакъал,

эбелцан, мурта, ек1в, заз, ихтияр, кум, ч1ар, хьад, шил,

аьраба, хю, чвул, гату, к1ул, чатир, хазна, ц1ар, кьил,

юрккагъ, ягълир, аш, силбар, юкьуб, зарбаф, бурма,

хил, далдабу, шагь, юк1в, лаваш, фури, нарат, елкан,

хабар, эпел, унч1в, жихир, ц1а, рук.
Ухьу зиихъ дулхнайиганси, улхруган сесер

гафариз сат1и ап1ури улхурхьа, хъа бикГруган,

гьадму сесер гьярфариинди улупурхьа.
Саб ч1алназ хае вуйи вари сесер улупурайи

гьярфар кьабул дап1найи къайдайиинди дивбаз

алфавит к1уру.
Табасаран ч1алнан алфавитдиз 46 гьярф дахил

шула. Дурарикан 12 гьярф ачухъ сеснандар ву, 32

гьярф ачухъ дару сеснандар ву, хъа кьюб гьярфназ

сес ад ар.

Табасаран ч1алнан алфавит ва гьярфарин ччвурар:

а аь бе ве ге гъе гье де е ё же зе

Ии Йй Кк Къ къ Кь кь KI к1 Лл Мм Нн Оо Пп

и йи ка къа кьа к1а эл эм эн о пе

Цц Щ ц1 Чч 41 ч1 Шш Щщ ъ Ыы ь

ишара) ишара)

Ээ Юю Яя.

э ю я.
Алфавит к1ваъланди аьгъяди хьуб ужу ву. Гьар

жюрейин словарар, адмийирин фамилйир ва

ччвурар ади сиягьар, библиотекйириъ китабарин

каталогар алфавитдин къайдйир уьрхюри дик1уру.
Ъ (ижми ишара) табасаран ч1алнаъ ишлетмиш

anlypy:
1. Ктикьу гьярфар (гъ, къ, хъ) дюзмиш ап1бан

бадали; 2. Дюднин к1алхандиан гъюрайи гьямзайин

сес улупбан бадали (беъли, сяъти, хилиъ, гъариъ

(съезд, подъезд, объявление) гафариъ.

Ь (гъюдли ишара) ихь ч1алнаъ:
1. Ктикьу гьярфар аъ, уь, гь, хь, къ дюзмиш

ап1бан бадали; 2. Урус чГалнаан ихь ч1алназ

дуфнайи гафариъ айи бязи сесерин гъюдливал

(тетрадь, сельсовет, лагерь) улупбан бадали;

3. Урус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафариъ

ачухъ дару сеснан гьярф (Ильич, почтальон) жара

апГбан бадали, ишлетмиш anlypy.

159-пи илч1ихуб. Увухъди саб классдиъ урхурайи яв

юлдшарин ччвурар, алфавитдин къайда уьбхюри, дик1. Дюз

вуйивал алфавитдихъди ахтармиш ап1ин.

къайда уьбхюри, ичв тетрадариъ дик1ай. Урус ч1алнаан

ихь ч1алназ гафариккан ц1арар ккадатай.
Фургъун, дестег, гьюл, Москва, беъли, шофёр,

дяхин, насос, гектар, шаир, арфани, тарих, гъавах,

гъют1рахьим, щётка, Яряли, океан, Рамазан, инженер,

уьзур, интернат, ясли, сиргъа, суфат, диф.

ихтилат урхай. Ихтилатнаан существительнйир адагъури,

асул формайиъ т1аай. Месела: шагьриъ -шагьур. Дурар

алфавитдихъди тетрадариъ дик1ай.

ч1алниинди сабпи «Щийи дюн'я» ччвур ал и газет

адабгъуз хъюгъну. Тагьири му газетдиз «Дадайин ч1ал»

к1уру шиир хъадап1ну. Шиир газетдиъ чап гъап1ну.

Гьаму вахтналанмина дугъан шиърар багахь-багахьди

чап ап1уз хъюгъру.

Капиевди, Гьяжибег Гьяжибеговди яратмиш'валарин

рякъяр улупури, кюмекар гъап1ну.
1934-пи йисан Хюрюг Тагьир Аст1ил

Сулеймандихъди таниш шулу. Машгьур шаир, Тагьир

рякъбан бадали, дурарин гъулаз гъафну, сюгьбатар

гъап1ну. Тагьирин шиърарихъ хъпехъну. Ц1ийи шаир

дугъаз бегелмиш гъахьну. Сулейманди Тагьириз аьхю

эсер тувну, чан терефнаан ихь уьлкейиъ шаирвал

лайикьлу, гьюрматлу ва гьюрматназ герек вуйи пише

ву, гъапну.

хажалат гъизигну ва «У-стад» к1уру шиир гъибик1ну.

Ч1ур гъахьну халкьдин кефйир,

Дюн'яйиин дап1ну лицбар,

Накьв гъабхьнуки яв йишв, устад.

гьаз аьхю гьярфниинди ккергъну дидик1наш, йипай.

уьбхюри дик1руган, сабпи гьярфналан гъайри кьюбпи ва

шубубпи гьярфаризра фикир туври, кидик1ай.
Ч е ш н е : Шагъур, шаир, шурпа...
Шагьур, уьмарат, багъбанчи, Аьлигай, мурта, шурпа,

астакан, булагъ, Шамил, сумчир, Уьсман, плакат, Баку,

Индия, радио, арх, хиф, чархачи, палат, марка, юлчи,

уьрдег, медени, хяр, йисир, дакьал, мярака.

ичв хизанарин ччвурар дик1ай.

апостроф (') ишлетмиш ап1уб

дупну ушвниан адаурдархьа, хъа паяриз (слогариз)

жара ап1ури, к1урхьа. Месела: ма-къа-ла, Эс-тенгер,

ус-тад...

гьадмукьан паярра (слогарра) кади шулу (зиихъ

тувнайи мисалариз лигай).
Слогар ачухъдариз ва хъяркьдариз

жара шула.

Ачухъ сесниинди ккудубкГурайи слогдиз а б ц ц у

слог к1уру. Месела: А-гъа-ба-ла, радио, сини.

хъябкъю слог пну к1уру. Месела: сур-су л. Эсмер,

Тюр-кис-тан.
164-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар гьялак дарди

сабшвнубан урхай. Гьарсаб гаф швнуб пайназ жара шулаш,

фикир тувай.
1. Мулк, мектеб, мялумат. 2. Уста, успагьи, урхъ.

3. Шагьиднама, шид, шагьур, Шагьзада.

ка?

дарш дарин?

Арццу слогариккан - саб, хъяркью слогариккан кьюб ц1ар

ккадатай.
Бахтавар, суал, ватан, уьруыган, нахшир, Мустафа,

Эфриз, акт, берекет, аькьюл, яш, Мягьячгъала,

истисмарчи, гьяжилеглег, чимил.
166-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи

гафар слогариз жара ап1ури, тетрадариъ дик1ай. Ачухъ

сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.
1. Эскервализ душну Наврузбеган шубуд к1уру йис

шула. 2. Тагьир, кьялан мектеб ккудубк1убси,

пединститутдиъ уч1вну. 3. Тимур тупмаргъ ап1уз

ккунир ву. 4. Дюн'яйин йирхьубпи пай вуйи аьхю

Урусат ахьуз. (С. С). 5. Уж'вал дап1ну, гьюллик ккип

(Мисал). 6. Тамал бабу, чухрайихъ деъну, ишлар anlypa.

7. Дустна душман читин йигъ алабхъган аьгъю шлуб

ву. (Мисал). 8. Жараринубдихъан, му йизуб вуйиз

дупну, михъичГихан. 9. Заваризди лигури лицуз

хъюгъиш, сабан дарш сабан лик гъвандихъ йивур яв.

Чпин кьадарназ гъилигган, гафар саб слог

айидар, кьюб слог айидар ва гизаф слогар айидар

шулу. Месела: мархъ (саб слог); дагар (кьюб слог);

къасабарвал (юкьуб слог) ва гь. ж.

167-пи илч1ихуб. Гафар саб слог, кьюб слог ва шубуб

слог кайидариз жара ап1ури, дунариъди дик1ай.

комсомол, план, мярафат, гюзгю, Исмаил, гъул, нагъил,

халачи, келем, диф, кюмек.
Гафар мяна жигьатнаан гъидидикьбан бадали

ва саспиган сажли гьярфарна кьюжли гьярфар

жара ап1уб метлебниинди апостро ф (')

ишлетмиш anlypy: Месела: ликар -лик'ар, к1улин

таниш'вал.

гафариъ гьаз апостроф дивуб лазим вуш, гъаврикк ккаай.

ярхла дарди Шил'арин гак1влин гъяд алабхъуб мумкин

ву. 2. Ургъ'арин Гьяснан бай Аьбдулвагьабдихъди

таниш'валар ккергъну гизаф йисар вуйиз. 3. Надинж'

вал биц1иризт1ан хае дарин? 4. Ил'яс халу дюн'я

гъябкъю яшлу кас вуйи. 5. Хул'анна хил'ан кам

дарибшрияв, Мар'ят хала! 6. ГъуштГларин Ягь'яна

Лижв'арин Шихкерим Аьхю Ватандин дявдин

иштиракчйир гъахьну. 7. Ишуз ккун гъабшиш, бюркью

ул'анра нивгъ гъюру. (Мисал.).

Апостроф дивру:
1. Гафнан кьялаъ ачухъ сеснан гьярф ачухъ

дару сеснан гьярфнахьан жара ап1бан бадали

(Акъ'ан, к1ул'ан, гъар'ан, нир'ин).

2. Чан йишв'ин ишлетмиш дап1ну ккуни «в»

гьярф лабиалламиш шулайи сеснан гьярфнахъ

хъабхъну, гафнан мяна ч1юбгъюри гъабхьиш.

^Месела:

гучГвалар, буш'валар, пуч'валар ва гь. ж.

Апостроф алдруган му гафар ч1ур шулу:
гуч1валар, бушвалар, пучвалар.
3. Я гьярфну к1ул'инди вуйи слог арайиз

хурайиган. Месела: Шем'я, Рукъ'я, Ягъ'я, гъир'ят.

К ъ а й д . Урус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафариъ

ачухъ сеснан гьярф ачухъ дару сеснан гьярфнахьан жара

ап1бан бадали апостроф ишлетмиш ап1дар, хъа урус

ч1алнаъси жара ап1бан ишарйир вуйи Ъ ва Ь ишлетмиш

anlypy. Месела: съезд, подъезд, Илья, шифоньер ва гь. ж.
169-пи илчГихуб. 5-пи классдин литературайин

хрестоматияйиъ тувнайи эсерариан апостроф али гафар

гъяйи 6 предложение тетрадариъ дик1ай ва гьадму, гафар

ц1ар ккадатну жара ап1инай.

ишлемиш дап1наш, йипай.

ликриъ гъабагъ почтальон Илья

муъриъ Гьялим подъезд роль

дюъйир гъумрал октябрь сельсовет

Табшуругъ. Предложенйириъ жара дап1найи гафар

дюзди пуз чалишмиш йихьай. Дурарик кайи слогарикан

фунуб ижмиди адабхъну к1урат, фикир тувай.
1. Йиз маргът1ан явуб ац1уб гъабхьну. Гварар

штухьди ац1уб думукьан читин ляхин дарда, Зираят.

2. Учуз ургуб ччил ачуз. Таниш дару дагълариъ ургуб

мумкин ву.

3. Ухьу ац1уб, ургуб к1уру гафар кьюбиб

предложенйириъра сабеи урхурайинхъа?

Эгер гафариъ кьюб вая сабшвнуб слог ади

гъабшиш, дурарикан саб ижмиди адабхъну

кГурхьа: уржуб — уржуб, убшуб -убшуб.
Гафнан слогари'кан саб ижмиди адабхъну

ушвниан адап1баз ударени е к1уру.

дигиш хьуб мумкин ву. (Табшуругънаъ тувнайи

мисалариз фикир тувай).
Чаина ударение гъюрайи слогдиз ударение али

слог, имбудариз ударение алдру слогар кТуру.

Гафарин мяна дигиш шулайивал тасдикь апГинай.

кпикьуб - кпикьуб улупур - улупур

убзуб - убзуб уршур -уршур

гъюру - гъюру алдакну - алдакну

Слогдиина гъюрайи ударение (') ишарайиинди

улупуру ва слогдиъ айи ачухъ сеснан гьярфниин

дивру. Месела: мискьал, гъергри, зарафатниинди.

172-пи илч1ихуб. Гафарин ибарйир кидик1ай ва гьарсаб

гафниин ударение дивай.
Гюзел ватан, ужуб яшайиш, хъубкьнайи мягьсул,

игитариз баркаллагь, ягъалди т1ирхуб, доярка

Султанагъа, жигьил сиягьятчи, Рубасдин сес, к1ваз хуш

дару субайвал, кьут1кьли фикрар, миллетарин сабвал,

дурзнайи ук1ар, табиаьтдин дигиш'вал ар.
Ихь ч1алнаъ ударение гизафси гафнан ахириъ айи

слогдиин алабхъуру: арфар, гак1влар, мяълийир, Сеидри.

ударение улт1убччвуру. Думуган ачухъ сес

гьюдюхюб вая зат имдарди гъядябхъюб мумкин

ву. Месела: риш - шубар, хал - хулар, мурсул мурслар,

amluH -amlnap.
173-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар гизаф кьадарназ

илт1ик1ай ва ударение дивай. Гизаф кьадарназ

илт1ик1бахъди гафариз фу шулаш, фикир тувай.
Кумис — лихуб дафтар

-аьлхъюб кашу

-ергуб

леэф -элегуб челег

174-пи илч1ихуб. Хамхар, гаргар, габан к1уру гафар

асул падежариз илт1ик1ай. Гафариъ дигиш'валар

гъахьнуш, йипай. Асул падежарин формайиъ айи гаргар

к1уру гаф кади 4 предложение дик1ай ва ударение дивай.

Фонетикайин разбор ап1бан таблица

Ачухъ сесер Ачухъ дару сесер
Нефес Нефес Лабиал
Гъалиндар Назукдар Зилдар Лалдар
хъайидар хътрудар кайидар

а и н,д, р гъ, кк к гьв

ачухъ дару сесер; кк - лал ачухъ дару сес; к нефес

хътруб; гъе - лабиалламиш дубхьнайиб.
Фонетикайиан аьгъю гъапГдар текрар ап1бан бадали

вуйи суалар ва табшуругъар

фицдариз?

2. Сесеринна гьярфарин арайиъ фициб тафавутвал

аш, йипай.

3. Чпик кьюб сес кайи ачухъ сеснан гьярфар фйир

ву? Думу гьярфар фила чпин асул мянайин йишв'ин,

фила жара сесерин йишв'ин ишлетмиш anlypy? Мисалар

аькъинай.

4. Ачухъ сеснан аъ, уъ гьярфар гафариъ наан

дик1уру?

5. Ачухъ дару зил сесер фицдариз кГуру, лал сесер

фицдариз к1уру?

6. Нефес хътру сесер нефес хъайи сесерихьан

фит'инди жара шула?

ачухъ дару сесер швнуб ва фйир ву?

9. Бязи вахтари лабиалламиш шулайи ачухъ дару

сесер йипай.

9. У рус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафариъ ачухъ

ва ачухъ дару сеснан гьярфар фици дидик1ну ккунду?

10. Ихь ч1алнан гафариъ зат ишлетмиш дарапГу

сеснан гьярфар фйир ву?

11. Гафарик кайи слогарин, кьадар фици аьгъю ап1уб

гъулай ву?

12. Алфавит фтиз к1уру ва думу гьаз аьгъяди ккунду?

13. Апостроф гьаз к1ури ишлетмиш anlypy?

14. Ударение фтиз к1уру? Ударение дивбан асул

метлеб фтиъ рябкъюрачвуз?

Фонетикайиан вари ккудушдар текрар ап1баз

илчГихбар

гьярфариккан диш, ачухъ дару сеснан гьярфариккан лепе

ц1ар ккадатай.
ТУМ ВА ГАФАР
Тум алабхьру дагълу жвуву,

Хуржиндиъ аи гъатху дяхин.

К1ишар али нежбер хили

Яркьу хут1лиз гат1абхьуру.

Мушв'ин экин шлуб адлу.

Белки, узура мяълийин йиз

Аьхю умуд кивну гафар,

Хиял ап1ин дяхнин удрар,

Гат1ахьури айк1ан уьмриз.

Гъалабну юк1в убкура йиз Инсанарин

к1ваъ дурарин

Ктубч1вуйк1ан бегьерлу чар?
(П. А.)
176-пи илч1ихуб. Алфавитдин къайдайиинди гафар

кидик1ай. Дурариин ударение дивай. Кьюб сеснан йишв'ин

ишлетмиш ап1урайи ачухъ сеснан гьярфар кайи

гафариккан ц1арар ккадатай. Садар гафар гьаз аьхю

гьярфниинди ккергъну дик1ураш, йипай.
Аргагь, дурхин, шляпа, ашукь, Ермак, Арам, юрт,

Разият, «Пионер», шибрит1, Европа, Субгьянат, Яракк,

ап1баз, гъумбек, юлдаш, Избербаш, Хасавюрт,

уйинжагъ, мишмиш, седеф.

сеснан гьярфар гъяъри, предложенйир кидик1ай.

Гьаммишан лабиалламиш духьнайи сеснан гьярфариккан

саб, бязи вахтари лабиалламиш шлудариккан кьюб ц1ар

ккадатай.
1. Мушв...ъ лам...нди вуйи, гьаз гъапиш гъва...лан

хула...ди йифун штун ли...нар булди а...райи. (Аь. АбуБакар).

2. Жан чве, дугъ...з акьвлар ту...дар гизаф шула,

ам...а дугъан к1у...ъ фук1...ра уб...радар, хъа фици

ибшри? (М. Ш.). 3. Иг...тар удуч1вун...ар Кав...аздиан

ц1иб, амма Эмир...вдин ччвур вухьуз лап мар...иб.

дийигъна ап1...ри яв х...жалатар. 5. Дявдиъ гъач1и яв

ччвур ву...уз багьа душ...нилан кьисас учу алда...гъарча.

(А. Аджиев).

шиир дикъатлуди урхай ва мянайиз фикир тувай. Жара

дап1найи гафар тетрадариз кидик1ай ва саб-кьюб гафнан

фонетикайин разбор ап1инай.

Амма дугъри жергейиъ дерккиш дурар,

Гафари гъванариз anlypy эсер,

Нириз дюнмиш anlypy миркклин дагълар.

Фу ву зав'ан абхъу саб ц1адал мархьлин?

Убхъур думу аьдатнан гъулан жакьвли.

Амма дурар сат1и гъахьиш саб йишв'ин

Душв'ин ухьуз гьунар улупур гьюли.

Фуж ву cap кас? - Ялгъуз саил тек аьжуз.

Муч1у зиндандиъ ипнайи бахт дугъан.

Амма халкьдиз уч гъашиган гьар ялгъуз.

Тикмиш гъабхьну аьламат багъри ватан.

Йиз халкь! Сабвал зарб ибшрияв гьар йигъан

- Яв жергейиъ узканра гъахьну ИНСАН!

Фонетикайин разбор ап1руган, гьамциб къайда уьбхяй.
1. Ударение али слог улупуб.

2. Гафарик кайи сесерин ва гьярфарин къайда тяйин

ап1уб.

3. Ачухъ сесер улупуб ва дурар назукдар вуш, даршсана

тувуб.
5. Хъайи-хъайибси гьярфар пуб.

179-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи текст урхай. Урус

ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафар дюзди пувализ фикир

тувай. «Халкьдин мяишатдин выставка» ччвур алди

изложение бик1ай.

дюзендин кьял'ин али Валдайский

тепйириин ерлешмиш дубхьна. Тепйир ёлкайин ва к1аж

али гьарарин яркврари ккаъна.

илимдинна культурайин ужагъариинди вари дюн'яйиз

машгьур ву. Москвайиъ халкьдин мяишатдин выставка
a. My выставкайиъ адру жюрейин экспонатар адар.

Аьхю йишв авиацияйин ва космосдин техникайи

дибисна. Гьятта мушваъ «Жигьил техник» ва «Жигьил

натуралист» к1уру отделарра а.

Халкьдин мяишатдин выставкайиз адахъган, жара

дюн'яйиз адахъганси, инсан гьяйран шулу.

зегьмет дарсариъ ва гьясилвалин бригадйириъ ужудар

натижйир гъазанмиш гъап1у урхурайидар гъягъюру.

ЛЕКСИКА

§ 38. Лексика фтиз к1уру

Гьарсаб гаф сесерикан ибарат дубхьнайиб ву.

Месела, мал к1уру гаф шубуб сеснакан (м, а, л),

шадвал к1уру гаф йирхьуб сеснакан (ш, а, д, в, а, л)

ибарат ву. Амма сесерихъ чпин к1ул'инди вуйи

мяна хътар, дурарин кюмекниинди улхуз шулдар.
Улхбан бадали сесерикан гафар яратмиш дап1ну

ккунду. Гьарсаб гафназ чан мяна ади шулу.

сабйишв'инди лексика к1уру. Ч1алнан лексика

аьгъю anlpy илимдиз лексикология к1уру.
Ч1алнаъ айи гафарин кьадар, яна ч1алнан

лексикайин девлетлувал, жюрбежюр словарариъ

тяйин дап1на.
180-пи илчЛихуб. Исихъ тувнайи гафариъ айи гьярфарин

ва сесерин кьадар тяйин ап1инай.

беъли, малла, эдеъ, раццахъ, мяляхъв, деетуб, убччвуб,

ялхъван, мяхъв, мюгьтал, рякъюъ.
181-пи илч1ихуб. Текст, гъидирчнайи гьярфар гъяъри,

кибикГай. К1аруди дидик1найи гафарин мяна ачухъ

ап1инай.
Магьа ули...ди ужуди урхурайи Паша кьадарналан

а...тухъ к1ваз хяви байвалин, на...ус исина anlpy

«кьюбарин гал...ам» шулу. Мяр...яр асла мучвурхан

к1уру адаш даршул, хъа чан бай магьа гьамци ч1ур

шули гъяр...ю дурарин адаш мярхяр гъадагъ...н

пашман шулу. My гьял гъябкъю адашди дугъаз зар...ар,

ч1игъар anlypy, амма Пашайин ибариъ дурар са...кьан

уч1вдар. Думу жин...дира гъягъюри я...ал

табарилансина чвурх...иин машгъул шулу. Амма

Пашайин ул му чвурх...арикан абыДудар... (М. Ш.).

цIарназ кючюрмиш ап1руганси чёрточкайиинди жара

ап1ури, дик1ай.
Чешне: гъа-мус-ра.
Гьамцдар, арццнайи, ярквраан, шаирвал,

ч1варч1влиди, аькьюллувал, умудлуди, жавабдарсуз,

дегьзамана, кьалухъжви, кьудратлуди, арайиланси,

гъибикьуб, мярхярилан, аржлариз, баркаллагь,

машквар, шикаятну.
1. Гаф фиткан ибарат шулу?

2. Улхбаъ гафнан вазифа фу ву?

3. Гафар саб-сабдихьан фит'инди жара шула?

4. Лексика фтиз к1уру?

§ 39. Гафнан мяна
Гаф сесерин гъварч ву. Амма сесерин гьар фициб

вунгоа гъватназ rarb rrvn ттлттттяг». Месела, зур, зул,

зар, зил ихь ч1алнаъ айи гафар ву ва дурарихъ

гьарубдихъ саб ккудубк1у мяна хъа: зим, зум, зир

гафар дар ва дурари ихь ч1алнаъ саб мянара ачухъ

апГурадар.

хъпехъурайириз, гьамсана гьадму ч1ал

апГурайидариз варидариз аьгъю, дурар гъавриъ

ахъру мяна кади ккунду. Дици даршиш, гаф арайиз

гъюрдар. Эгер гафарикан гьарубдихъ кГул'инди

вуйи мяна хътарди гъабхьнийиш, инсанар сарсарин

гъавриъ адрахърийи ва ч1ал арайиз

дяргърийи. Гьаму саягъниинди гьарсаб гаф учв

арайиз хурайи сесерин, гьамсана дурарик кайи

мянайин сабвал ву.

ва гь. ж. улупури шулу. Месела, ек1в к1уру гафну

тялукь вуйи саб гакГвлар гьадат1ру алат улупура.

My думу гафнан лексикайин мяна ву. Гафнан мяна

учв ишлетмиш ап1урайи текстнаан вая словарариан

аьгъю ап!уз шулу.

2. Гаф фици арайиз гъюрайиб ву?

3. Гафнан мяна фици тяйин ап1уз шулу?

183-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин мяна жара

гафариинди ачухъ ап1инай. Думу гафар ичв словариъ

дик1ай.

dapanldu.

исал, чапди, шаклуди, лайикьди.

айи гафарикан лишан улупрудар, гьял улупрудар ва

гьяракат улупрудар жа-жаради дунариъ дик1ай.
Зав'ин гьич амслин кьюркькьан алдарди, марцциди

вуйи. Вари гьялариз гъилигган, йигъ гизаф маниб

дубхьну ккундийи. Кюкйир, ук1ар, кьалар сует

гъашисиб гьялназ гъафи. Амма мициб л ал гьял ади

кьан гъабшдар. АчГлариъ айи дишагьлийирик гьяркат

кабхъу. Заварира гизаф ижмиди рахбан сесер гъап1у.

Хъа писди хъивнайи мик1лу гъулазди гъюбаз манигъвал

ап1уйи. Амма кулки ва гужлиди убгъуз хъюгъю

мирккли кГарар гьирчу. Биц1и игит, к1арарихъди

ликкьан исинади алдабгъуз гъидритри, уюгъси

аьхиризкьан дийигъу. Завар гьамус ярхлаанси

рахурайи, мик1 лап ц1иб шулайи, мирккар сарун сасабт1ан

ктахьури имдайи. Дугъан хабахъра дуч1убхну

гук1ниди айи варт1ан биц1и к1ари хъайи. (М. М.).

2 2

I. а) Ц1арнаан тина:

1.

Зегьмет алабхъуб (гизаф). 2. Дарман (зегьер).

Биши хьуб.

б) Заан исина:

I. Наразивал. 2. Улихь заманайиъ аьхюр. 3. Халкьдин

дуланажагъ гъябгъюрайи йишв.

II. а) Ц1арнаан тина:

1.

Музыкайин алат. 2. Бин айи гъахи йишв.

б) Заан исина:

1.

Шадлугъ. 2. Вахт. 3. Ч1урдин аьхю гьяйванат.

илт1ик1ай ва ичв тетрадариъ дик1ай.

эйси, юлчи, швургъан, лепе.

жара гафариинди ачухъ ап1инай. Думу гафарин дик1баз

фикир тувай.
Лембе, зяиф, гъахма, арха, туба, налог, надинж,

сейир, футна.

кюмекниинди (тюфенг - ружа), гафну улупурайи

предметдин лишнар ктухбиинди (чайник - чай anlpy

гъаб) ва гафнан паярин метлеб ачухъ ап1биинди (сакьюб