§ 25. Фонетикайин гьякьнаан уьмуми

мялумат
Ч1алнан сесерикан улхру илимдиз фонетика

бушлугъ. 4. К1вант1ар. 5. Сил-бар.

6. Мелзнан к1ак1. 8. Мелз-нан кьаб.

9. Ушвнин гъваан к1ак1. 10. Ушвнин

гъюдли гъваъ. 11. Ушвнин ижми

гъваъ. 12. Хъюхънин бушлугъ.

гъурдлариан ч1атинди адап1урхьа. Думу

кьаркьриъди дюдниъ убч1вру. Дюдниъ сес арайиз

хуру назук пердйир (гажар) а, дурарик ч1атинди

удубч1вурайи гьава кубк1ган, дурар гук1ни шулу

ва сесер арайиз гъюру.

к1вант1арин ва силбарин вазифа лапра аьхюб ву.

пуз чалишмиш йихьай. Гъабхьнийин учвхьан?

2. Гьамус гьадму гафар мелзнан ва силбарин

иштираквал адарди йипай. Пуз шули айин?

3. Hyp, маъ, гьяят - к1уру гафар хъюхънин ппулар

дюч1юркьну пуз чалишмиш йихьай. Учву фу гьисс

гъапГунчва?
108- пи илч1ихуб. Гьаму гафар сес хъади урхай. Гьарсаб

гафнак кайи улхбан сесер швнуб вуш, йипай. Дурар фицдар

гьендемарин кюмекниинди арайиз гыора?
Нагъма, Ч1вурдаф, селлер, илим, ургъ'ар, Мажвгул,

сиф, бай, Эмна, кьамкь, жакьв, швеъ, зав.

вахтна, дурар зарбди гук1ни шулу ва сес зил шулу

(зурна, далдабу, ваз), хъа пердйир буш гъап1у

вахтна дурарин гук1нишин зяиф шулу ва сес лал

шулу. (Шаф, пул, Цалак).

109- пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи т1алабар урхай. Дурар

тамам ап1уб гьаз чарасуз вуш, фикир тувай.
1. Гьялак дарди улхай ва урхай.

2. Гафар к1уруган, гьарсаб гаф ва гафарик кайи

гьарсаб сес дабтГну йипай. Гафар хът1юкьюри вердиш

махьанай.

3. Гафарин арайиъ лазим гъюру йишвариин энгел

хьуз дубгъай.

4. Сесерикан гафар дюзмиш ап1руган, сеснан

нугъатариз фикир тувай. Диди хъпехъурайир гафнан

мянайин гъавриъ хьуз кюмек дап1ну ккунду.

5. Ударение ва логикайин ударение дюзди дивуз

к1ваълан магьап1анай. Ч1алнаъ дурарин эгьемиятра

аьхюб ву.

110-пи илчГихуб. П. Ершовдин «Гъузгъун дайча»

махъвраан гъадабгънайи гьаму кьат1 адахъну урхай.

Урхруган, учву зиихъ тувнайи т1алабар тамам anlypam,

фикриз гъадабгъай.

ХутГлиъ гъилицу Иван,

Вари уьбхюри уликк.

Хъасин деу саб гьарикк

Уьлиз йивури кьапДар,

Гьисаб ап1ури хядар...

Сабпну гьацГкьялаъ йишван

«Гьи-гьи!» Гъарабгу гьяйван...

Дишла гъедергу Иван,

ХутГпиз гъилигу хилккан Чардиъ

йифси лизи хвар,

Эрхну гъизилин кушар,

Либцура, фурсар кади,

Чар ч1абк1ури ликари

«Эгье-гьей, угъри, яваш,

Аьхир улупва яв маш...

Аьлхъюри айна уч'ин?

Элеарза яв кьял'ин, К1ури

гъушнийи Иван

Ихтиятди чардигъян

Ва, рижв дибисну гьяйвнин,

Улурсу дидин кьял'ин,

Деу, хилиъ бисну рижв,

Кьяляхъинди улихьишв.

шулайивал фит'ан ву?

3. Гъван, гъян, гъюн. 4. Гъул, гъуш, гъун, гъуз.

5. Зав, заз, зах, загъ.

И. Гьаму гафар тетрадариз кидик1ну, ачухъ сеснан

гьярфариккан саб ц1ар, ачухъ дару сеснан гьярфариккан

кьюб ц1ар ккадатай.

хъа ачухъ дару сеснандар йипай: гь, б, а, у, с, аь, т, уь, з,

ы, хъ, л, и, ч.
Фуну сесер ушвниан адаъруган гьава ч1атинди

ачухъди удубч1вуру, фуну сесер адаъруган,

мелзнан, силбарин, к1вант1арин терефнаан

манигъвал арайиз гъюру?

сесерихьан фит'инди жара шулаш, йипай.

адаъруган, улхбан гьендемарин терефнаан саб

жюрейин манигъвал арайиз гъюрдар. Дурар марцци

дихнакан арайиз дуфнайидар ву (а, у, уь, аъ, о

ва ж.).
111-пи илч1ихуб. Макьала, гъидирчнайи ачухъ сеснан

гьярфар гъяъри, кибик1ай. Дидин мянайиз фикир тувай.

Ваъ, думу саб в...хтнара удукьру л...хин дар.

Ил...мдиз биц1идар ч1урдин гь...йванатари:
жан...врари, гъафл...нари, маймн...ри, шве...ри, ва

гьятта марччл...ра д...рхну аьгъя. Ва думу адм...йир гь...

йванатари инсан...рин ч1ални...ди ваъ, хъа учв

гъ...рхю гьяйван...тдин ч1...лниинди улхури гъахьну:

ж...наварси рабг...ри, маймниси ч1в...т1ар ап1ури,

м...рччси рябх...ри. Аьхю зегьметнииндит1ан хъ...син

дур...риз адмиси улхуз ул...пуз шули гъабхь...идар.
Димели адми бабк...н шлуг...нт1ан улхуз шлур вуди

хъиршдар. Думу удукь...вал адмий...рин гьар

йигъ...ндин к1ваант1ан вуйи кюм...книинди арайиз

гъюру.

ччвурар дик1ай ва ачухъ сеснан гьярфариккан ц1арар

ккадатай.
113-пи илч1ихуб. Ачухъ сеснан гьярфариинди

ккергърайи гафар фундар вуш, йипай.

аьраба, кашу, Айханум, Мягьямад, Урзигъ, Шефи,

Ибрагьим, Абумуслим, Хив, ахсрар, Яряли, Зюгьре,

арх, У луз.

табасаран ч1алнаъ ишлетмиш дарап1ру, хъа табасаран

ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури, урус ч1алнаъ ишлетмиш

дарап1ру ачухъ сесер кайи гафар гъядягъюри, кьюб

дуниъди дик1ай.
Ризван мектебдиъ «отлично» кьиматариз урхру

ученик вуйи. Уьсманра дугъан кьяляхъ гъуздайи.

Ризванди фотокружокдиъ гьязур гъап1у шиклар Аьдил

мялимдиз гизаф кьабул гъахьниии ва думу шикларин

выставка мектебдиъ ачмиш агЛуб тек лиф дивнийи.

Выходной йигъан Уьмарна Аьйнара мурариз кюмекназ

гъафнийи ва шиклар керхру йишв гьязур гъагЛнийи.
Урхурайидариз шикларик варит1ан «Ич мектебдиъ

ёлка» ва «Аьраба ва машин» к1уру шиклар кьабул

гъахьниии. Сяаьт сабдиъ выставка гьязур

агЛурайидарин багахьна мектебдин директорра адахъу.

Дюз гъапиш, баяриз му чпин сирикан саризра аьгъяди

ккундайи, амма гьап1дивахъа, директорихьан жин ап1уз

шлуб фук1ара ад ар.

Ачухъ дару сесер улхбан гьендемарин терефнаан

саб фициб-вуш манигъвал ади арайиз гъюру (б, в,

д, т, з, ш, с ва ж].

дихнаканна фишфишнакан арайиз гъюру (б, в, ж,

з, хъ, къ ва гь. ж.); тмундар марцци фишфишнакан

арайиз гъюру (п, ф, с, ч, к1, гь ва гь. ж.).

гъ-гь, хъ-хь, ж-ш сесер ачухъди адахъну йипай. Дурар

улхбан фуну гьендемарин кюмекниинди арайиз гъюраш,

йипай.
116-пи илч1ихуб. Гьаму шиклиз ва табиаьтдин гьялариз

лигури «Гъизилин чвул» к1уру хулан сочинение бик1ай.
117-пи илч1ихуб. Шиир адахъну урхай. Жара дап1найи

гафарик швнуб ачухъ ва швнуб ачухъ дару сесер каш,

йипай.

К1ваз гъапиза: «Сабур ап1ин, йиз аьзиз,

«Азад ап1ин шулуш ижми къефсиан.

Белки, уьмриз ц1ибт1ан ккунди имдайк1ан,

Белки, ккунди айк1ан узкан саб удар,

Деебт узу, гъит гьадмукьан хьуз узкан...

шлубкьан чкиди урхури, швнуб ражну дюзди пуз

удукьуруш, фикир тувай.
1. Дярч1вгъярин гъюлягъ лизи рижв хъайи iilapy

лич1.

3. Хумаъ хьуб хук1у.

4. Халгъарин гъулаъ хьур кавха.

Сарун ихь халкьдин фицдар чки-чкиди к1уру келимйир

аьгъячвуз?
§ 27. Сесер ва гьярфар
119-пи илч1ихуб. Тувнайи гафар сифте ачухъди адахъну

урхай, хъа тетрадариз кидик1ай. Ухьуз рякъюрайи гафар

фиткан арайиз дуфна?
балугъчи силисчи Суварат

габан фягьла астакан

аьмлюхъ жюнерг бегьли

халкь муштулугъ аьраба

уьлке шагьид уьрдег

орден Дербент Шагьзада

гьярфариинди улупурхьа. Гьаци вуйиган, сесер

ушвниан адаурхьа ва ихь ибариз ерхьуру. Гьярфар

дик1урхьа ва дурар ухьуз рякъюрхьуз.

фици улхураш, гьаци бик1урира шулдархьа.

Месела: урхуб, рахуб бирхубстар гафар дигиш

ап1руган аьхириъ айи -«б» «п»-си урхурхьа, (урхпу,

рахпу, бирхпу), амма бик1руган «б»-йиинди

бик1уру.

кидик1ай. Дурар саб формайиан жара формайиз

илт1ик1руган, фицдар дигиш'валар гъахьнуш, йипай.
1. Келемдин штилар ухдит1ан кудуч1вну, амма

памадрин штилар ктуч1вуз кьан aniypa. 2. Йиз муре л ар

явдарт1ан лизидар вуйи. Лизистар гъюдюхнийиш,

явдарра уччву рангнандар шуйи. 3. Сивинкюлин гьарар

чиб-чпихъди гьюжатнаъ айиси рякъюйи. К1аж

алдабхьру вахт ухдит1ан дуфнашра, дурари мегьел

дучурхнайи гъатхустар к1ажар уьрхюрайи. 4. Ярхла
Оренбург чюллериъ, ригъ бисбаз лигбан бадали, йишв

тешки л гъап1нийи. 5. Палтар дирхбу бабан тГубарикан

урхъар кадахьна, хъа ухьуз дугъан кьадри адархьуз.
6. Яв вари фикир урхбаз сарф ап1ин, аьзиз хтул!

Ихь ч1алнаъ кьюб сеснан йишв'ин саб гьярф (г,

ж, з, уь) ва саб сеснан йишв'ин кьюб гьярф

ишлетмиш ап1барра алахьуру (аь-я, уь-ю).

жилар (инсанар) -жилар (мулкар)

сив (хифран) -сив (дагъ)

зимз (гьяшарат) -зимз (йимишдин гьар)

вая аъраба мярхяр; уьрушин гъюб.

121-пи илч1ихуб. Предложениир кидик1ай. Жара

дап1найи гафариъ айи я, ю гьярфари фицдар сесерин йишв

бисураш, улупай.
1. Аюбризна Саядриз гагайи сат1ланди мярхяр

гъадагънийи. 2. Юнус, юрккагъ дюбгъну, ярквраан

гак1влар хьадарди кьяляхъ гъафну. 3. Адмийири гъюр

ягъурсузуб вуди гьисаб anlypy. 4. Асият хала Ягь'я

халуйин хпир ву. 5. Хябяхъ шули туристар Ая-Махи

к1уру гъулаз ктахъу. 6. Табасарандиъ яркур адру

йишвар тек-бирра рякъюб мумкин дар.

122-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар гъяъри,

предложениир дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ дик1ай.

Кьюб сеснан йишв'ин ишлетмиш ап1урайи ачухъ сеснан

гьярфариккан дДарар ккадатай.
Ягъдигъ, Юргъа, Марият, уюгъ, Гюллер, яшар,

аьзият, Минаят, уьмур, заз.

гьарубди кьюб сеснан йишв бисурайи гьярфар

ухьузра ахьуз. Дурар я (й + я), ю (й+у), е (й+э)

ва урус чГалнаан дуфнайи ё (й+о).

ергуб (йэргуб), щётка (щиотка) вая ёлка (полка).

чГалнаан гъадагънайи гафариът1ан ишлетмиш ап1дархьа.

мянайин йишв'ин дик1руган, гафнан к1улиъ ва

ачухъ сеснан гьярфнан кьяляхъ ишлетмиш aniypy.
Месела: ягълухъ, юрт, баяр, Европа, ери, ёлка.
Ухьуз саб сес кьюб гьярфниинди улупбан

дюшюшарра гизаф ахьуз. Саб сеснан йишв'ин кьюб

гьярф гизафси гафарин мяна дигиш ап1руган,

ишлетмиш aniypy.

гь. ж.
123-пи илч1ихуб. Шиир к1ваъланди аьгъю ап1инай.

Думу фикриан тетрад ариъ дик1ай ва саб сеснан йишв'ин

ишлетмиш ап1урайи кьюб гьярфнаккан ц1арар ккадатай.

Мисибатнан кьюрд гъабхьнуки.

Ццийин йифар айи турба

Кьюб к1улра бушуб гъабхьнуки...

Миркк духьну лицурай рякъяр.

Эбелцнин улихь хьайи йигъар

Хъана ижмидар гъахьнуки.

Герек дар, гъудужв гьамускьан.

Адауз даршлу раккнар'ан

My гъюнар ккуру гъахьнуки.

ачухъ сесер

гъюрайидар вуш, к1ваин ап1инай.

к1уру гафарик кайи ачухъ сесер йипай.

гьендемарин терефнаан саб жюре манигъ'вал

адарди арайиз гъюрайи сесериз ачухъ сесер к1уру.
Табасаран ч1алнаъ 9 ачухъ сес а (а, аь, и, ы, у,

уь, о, э). Уь-йи кьюб жюре сес тувру: уълке, уъмур

ва гь. ж.
Бик1баъ дурар 12 гьярфниинди улупуру: (а, аь,

и, ы, у, уь, о, э, е, в, то, я)

125-пи илч1ихуб. Шиир сабан фагьумлуди урхай, хъасин

кибикГай. Ачухъ сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.

Йиз байвахтнан уьлкейи,

Душваъ гьарган

Албагну а ук1на чиг.

Вазлин гъизил лемчейиъ

Убсуз ккунди

Хъилибцура арсран чич1.

Гъюдру ккебгъу гюнейиъ,

Гагьму, гагьтму

Дагъди anlypa текрар,

Урсра мич1ли дюгьнейиъ

Чвулин сабпи

Уф кубк1ну гъургу к1ажар...

бисураш, йипай.

ч1алнаъра е, ё, ю, я гьярфари кьюб сеснан йишв

бисура (якъ-йакъ, Юзбег-Йузбег, екв- йэк1в, ёлкаполка).

Я, ю гьярфар сарун фицдар дюшюшариъ

ишлетмиш anlypyrn, к1ваин ап1инай.

126-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариъ кью-кьюб

сеснан йишв'ин ишлетмиш дап1найи назук ачухъ сесерин

гьярфариккан -саб, гъалин ачухъ сесерин гьярфариккан

кьюб ц1ар ккадатай.
мая

маямаяк

юргъюргъа

аа Эсе

ЭсеЭсед

буюр кьяб Жюм'э

щётка ергюх ёлка

гьяясуз Юлчибег Азия

шула. Гъалин ачухъ сесер ушвниан адаъруган,

мелзнан кьаб цГибди за ва кьяляхъинди шулу (ы,

у, о, а).

к1ак1 ц1иб за ва улихьинди шулу (и, э, к1вант1арин

уь, кТалхандин уъ ва аъ).
127-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай. Назук ачухъ

сеснан гьярфариккан саб, гъалин ачухъ сеснан

гьярфариккан кьюб ц1ар ккадатай.
1. Ац1у гафарт1ан ч1илли афрар ужу ву. (Мисал.)

2. Ихь уьлке кьадар адрубкьан девлетарихьди абц1на.

3. Ичв юрд аьгъю агЛинай, ахтармиш ап1инай.

4. Жюнерги гьап1раш гъябкънийвуз? 5. Сарун лизи

гъахьну хябяхъдин ахсрар. 6. Уву яв тяриф мап1ан,

гъит халкьди яв тяриф ап1ри. (Мисал). 7. My цалик

керхнайи хпир фуж вуячв, гьарсаб хулаъ дугъан сурат

гьаз аячв? (KI. Мягьмуд). 8. Алафар гьязур агЛуз

удуч1вну шубудпи йигъ вуйи. Гагь мушвхъан, гагь

тушвхъан мяълийирин сесер ерхьуйи. (Э. Гьяжиев).

гъяъри, гафар кидик1ай. Дюз вуйивал орфографияйин

словариан ахтармиш ап1инай.
Х...нча, чайн...к, юлд...ш, Экс.р, дерг...с, дегь...,

бал...гъ, к1ур...б, ажд...гьа, лемб...ку, ш...гьид, г...згю,

в.-ходной, ат1н..., б...лбюл, к...лхоз, чекм...чи, ашх...на,

елк...н, пар...ход.

гафар гъяъри предложенйир дюзмиш ап1инай ва дик1ай.

Аьхиримжи предложение членариз разбор ап1инай.
II. Кагъаз урхай. Чпин асул мянайин йишв'ин

ишлетмиш ап1урайи е, ё, ю, я гьярфар кайи гафар йипай.

Гьюрматлу Ярмет!
Узу яв кагъаз гъадабгъунза ва гизаф юк1в хъади

гъурхунза. Диди узуз ихь бай вахтар к1ваин гъап1ну.

К1ваин илмияв, ухьу ярхи йигъди жара юлдшарра

хъади фици ярквраъ жакьварин мукьмарихъ

хъпехъури шуйиш?
Гьюрматлу Ярмет, учу ук1ан эплар дивну, экинарихъ

хъюгънача. Гъи Кумсиятра гъяркъюнзуз. Дугъу кмикмиди

яв гьякьнаан гьерхри шулу.
Узу багарихьди я Евлахдиз, я Еревандиз гъягъбанди

вуза. Ихь гъулаъ фу хабар а? Яв риш Сабиятди юкьубпи

класс ккудубк1нийин? Ихь юлдшарилан Самурхандилан,

Якьубдилан, Гьямзатдилан - йиз ерина

духьну хабар алдагъ ва саламар йип.
Яв дуст Аьлихан.

III. Хулаъ учвура ичв дустраз гьамциб кагъаз бик1ай.

Конвертдин зиин адрес йивуз аьгъю ап!инай.

Ачухъ сеснан кьюжли аъ, уъ гьярфар гафнан ва

слогдин к1улиът1ан ишлетмиш ап1дар. Слогдиъ

думу гьярфарин ерина я, ю гьярфар дик1уру.

кюкю, Мюгьюр.

дап1найи гафар гъядягъюри, кидик1ай. Гьадму гафариъ

саб сеснан йишв'ин ишлетмиш ап1урайи я, ю гьярфариккан

саб ц1ар, кьюб сеснан йишв'ин ишлетмиш

ап1урайидариккан кьюб ц1ар ккадатай.
1. Январь кьюрдун кьялан ваз ву. 2. Уюнбаз

сягьнайиз удубч1ву. 3. Шем'я шагьриз душна.

4. Хъюл'ан Юлчибеган шаф гук1ни гъабши (М. Ш.)

5. Габнар дишла мугъаят хьуз хъюгъюбси, ярхла сесну

мялум гъап1у гъюрайир (А. Ж.) 6. Юкьуб тереф ул

илт1ибк1ну лигай ичв ифдихьди ва амк1ухьди ац1найи

хутГлариз, хярариз ва багълариз (М. X.) 7. Яракьлу

нукрар гъул вуйибси гъарагъу. (М. X.) 8. Рякъюн

гъирагъдиин али батлагъдигъ гъюбар рахурайи.

(М. Хангишиев).

131-пи илч1ихуб. Шиклиз лигури, жикъи сочинение

бик1ай.

2. Думу ухьуз табиаьтдин фицдар лишнариан аьгъю

шула?

3. Кьюрдну инсанар фицдар ляхнариин машгъул вуди

4. Гьаз биц1идарин кьюрд варит1ан ккуни вахт ву?

5. Учву кьюрдну фицдар тамшир ап1ури шулчва?

6. «Йифун аба» ап1урайи баяриз ччвурар тувай.

Фонетикайиан аьгъю гъапГдар текрар агЯбаз суалар.
1. Фонетика фтиз к1уру?

2. Ч1алнан сесер фици арайиз гъюра?

3. Сесеринна гьярфарин арайиъ фициб фаркьвал а?

4. Ачухъ сесер фицдариз к1уру ва дурар швнуб ву?

5. Чпик кьюб сес кайи ачухъ сеснан гьярфар фундар

вуш, йипай.

6. Ачухъ сесер фицдар жюрйириз жара шула?
7. Кьюб сес кайи ачухъ сеснан гьярфар фила чпин,

асул мянайин, фила жара сеснан мянайин йишв'ин

ишлетмиш anlypa?

§ 29. Ачухъ дару сесер

гафар сабшвнуб ражну адахъну урхай. Дурарик кайи ачухъ

дару сесер фйир вуш, йипай. My сесер фицдар улхбан

гьендемарин кюмекниинди арайиз гъюра?

фишфишнакан арайиз дуфнайи сесериз ачух ъ

дару сесер к1уру.
Бик1баъ дурар 33 гьярфниинди алупура: б, в, г,

гъ, гь, д, ж, з, й, к, къ, кь, к1, л, м, н, п, nl, р, с, т,

ml, ф, х, хъ, хъ, ц, ц1, ч, ч1, ш, щ, ъ.
132-пи илч1ихуб. Макьала адахъну урхай. Ачухъ дару

сесер ушвниан удуч1вбаз фикир тувай.

гъарзухьинди илдицну, зурба амфитеатриъси

дугъужвнайи ва деънайи адмийири дагъдин хайлин

йишв дибиснайи. Сар жигьил улхурайи. Дугъан унт1аз

амк1ун чиг ут1убччвнайи. Дугъан гъвалахъ гъарз'ин

лизи мужрийир ккайи гьюрматлу кьаби адмийир

дийигънайи. Лисундин вахтнан ил бисру, манишин

лалди дагълариин дийибгънайи...

133-пи илч1ихуб. Ачухъ дару сеснан гьярфариккан

цДарар ккадатури, гафар кидик1ай. Бязи гафар гьаз аьхю

гьярфниинди дидикГнаш, йипай.

к1ари Кьаркьул ушвхъяр китаб

Ругъац бригадир гунт1 Руслан

Шамсудин Кюрягъ амс яркур

айван Мевлют чугъундур Дербент

гьяйван майдан Сурижат пионер

гъюру ачухъ дару сесер алахьуру. Дурар бик1баъ

кьюб гьярфниинди улупуру.
Месела: чюллер, гъятта, амма, сессуз ва гь. ж.
134-пи илч1ихуб. Жут ачухъ дару сеснан гьярфар кайи

гафариккан пДарар ккадатури, макьала кибик1ай.

пДиб деллурсир вуйи. Таватри к1уллан ягълухъ

алдабгъну гъябкъган, Телли баб учвра деллу шуйи.

«Уву гьап1ру миллет вува, - к1уйи дугъу, - аьр-намус

адрур». Амма Таватри бабан гафар гьяспикк ккаъдаии

ва чаз ккунибсит1ан лицдайи. Риш мют1югъюр даруб

аьгъяди, Телли бабу дугъаз миннат anlpy вахтарра

шуйи. Уву фицир инсан вува, гьарган к1ул'ин баттил

алирси лицрур, - гъапи бабу сад йигъан хутлиз.
- Баттил алиб яв кьял ву! - хъял кади жаваб туву

шуру. Бабаз му ражну шуркан хъял гъафдар. Дугъаз

Таватри фила-вуш китабдикан гъурху cap шаирин:

«Кюрпе вува мудур ччилси, юк1в шад, хуррам вуяв,

йивривуз, душман», - дупну гъяаьлхъю.

зилдариз вал лалдариз пай шула.

ачухъ дару сесериз зил дар, хъа марцци

фишфишнакан арайиз дуфнайидариз лал сесер

к1уру.
135-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар жутарди урхай.

Дурарин к1улиъ айи сесерин арайиъ фициб фаркьвал аш,

лигай.
бай - пай жил - шил

дай - тай загъ - сагъ

гал - кал кьун - гъун

вич - фил ч1ар - чар
Гьаму мисалариан рябкъюрайиганси, бязи зил

ва лал сесери таяр арайиз хуру. Исихъ тувнайи

таблица дериндиан аьгъю ап1ин.
Тай Зилдар б в г д ж 3 гь кь ц1 ч1 хъ

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

айи Лалдар п ф к т ш с къ Kl ц ч хь

Тай Зилдар л м н nl р Tl — — — — —

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

адру Лалдар -— — — — — — гъ й X щ

136-пи илчГихуб. Гъидирчнайи гьярфар гъяъри, гафар

тамам ап1инай. Учву гъиву гьярф фициб сеснануб вуш,

йипай.
1. Шикл...р, умбр...р, к...нверт, с.бун.

2. Къа...ра, Са...игь, Кьа...ир, йи...уб, Ка...ал.

3. Ка...ари, Яр...ур, ши...ал, му...к1рук1.

137-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар, чиб ккергърайи

зил ачухъ дару сеснан гьярфар лал ачухъ дару сеснан

гьярфариинди дигиш ап1ури, ц1ийи гафар дюзмиш апГинай

ва арайиз гъафи жутар тетрадариъ дик1ай. Зил ва лал

сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.

гули

кьул

ц1урт1ил

—
138-пи илч1ихуб. Урхай, хъа тетрадариз кибик1ай.

Ачухъ дару зил сеснан гьярфариккан диш, лал сеснан

гьярфариккан лепе ц1ар ккадатай.
Немцари гьарай ипнийи. Вари ликриин гъахьи. Саб

десте солдтар дуфну хъуркьнийи. Офицерари дурар,

ц1арнаъ дерккну, ярквран терефназди хъади гъушниии.

Гьаму вахтна тмуну терефнаанди шагьриъ

гьяйвнариинди партизнар архьнийи. Кьюбиб

терефарианра партизнари немцариина гьюжум ап1уз

хъюгънийи. Немцар гъирмиш дарагЛди партизнар

сикин гъашдар. Хъаиигъан шагьриъ ихьдар уч1внийи.

Танкистариз мушваъ сифтена-сифте гъябкъюб

Лениндин гюмбет вуйи. Гюмбет уьбхюри, хюрчабнин

тюфенг хилиъ дибисну, cap кьаби жви дийигънайи.

Лениндин гюмбет мюрхюн гьарикк сагъди имийи,

дидиз гизаф зарар дубхьнадайи. Памятникдилан

мюрхюн гьар алдабгънийи. (А. Кононов).

сесер лалдариз дюзмиш шулу ва бик1руганра лал

сеснан гьярфариинди дидик1ну ккунду. Месела:
аьхю хъуб-аъхю хъпу; ужудар йимишар -ужустар

йимишар ва гь. ж.

кидикГай. Гагь зилди, гагь лалди ерхьру ачухъ дару сеснан

гьярфариккан ц1арар ккадатай.
Ч е ш н е: лихуб-лихбан бадали, хуб-гак1влар хпу...

хьуб-хьпан бадали, мицидар-мицистар.

йигьаг-йигьгар, шид-штар.

гужлидар-гужлистар, ерхьуб- ерхьпар.

дюзмиш ап1инай ва дик1ай. Ибарйириъ жара дап1найи

гафариъ ачухъ ва ачухъ дару сесер улупай.
Чвлин вахт; Шингъран хпир; колхоздин хутГлиъ;

хьадукран лишнар; к1ан-к1ул адру дюзенар; дурарстар

игитар.

§ 31. Нефес хъайи ва нефес хътру ачухъ

дару сесер

141-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар адахъну

урхруган, дурарик кайи к, п, т, ч, чв, ш сесер ушвниан

удуч1вбаз фикир тувай. My сесер ухьу гьарган сабеи

урхурайинхъа?
Шулихъ хъабхьру шал, дяхнин шил; таза булка,

Булка к1уру ху; саб пай, ппаздин улар; дярхнайи

гак1влар, дурккнайи мал ар; гатдин чирккв, даттлин

рягърягъ; хъюхънин ппул; чру чар, ччимдин бети,

Зилдккарин гъул, раццан кьял; жалин чвуг, йиччвун

гъарзар.

нефес хътарди, яна гагь нефесназ илзигну, гагь саб

дупну мелзну ушвниан адаурхьа. (Зиихъ тувнайи

мисалариз фикир тувай.)

нефес хътру ачухъ дару сесер кайи гафарин мяна

гъибикьури гъашиш, гизафеи нефес хътру ачухъ

дару сесер кьюб гьярфниинди дик1уру.

гь. ж.
142-пи илч1ихуб. Циркил, ччиларбан, тагъ, ттирин,

ццавнис, картушка, шил гафар гъяъри предложенйир

дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ дик1ай. Нефес хъайи

ачухъ дару сеснан гьярфариккан саб, нефес хътру ачухъ

дару сеснан гьярфариккан кьюб ц1ар ккадатай.

143-пи илч1ихуб. Урхай ва нефес хъайи ачухъ дару

сесерна нефес хътру ачухъ дару сесер улупай.

(И. Крылов). 2. Аьдат вуйиганси, дагълу колхозарин

марччлихънари чпин марччарин лижарихъди кьюрд

Кафари Дагъустандин чюллериъ Кизлярин ч1урариъ

адап1уру. (Аь. Абу-Бакар). 3. Петрограддин шубуб

пайнакан саб пай восстаниейиз гъудужвдарин хилиъ

айи. 4. Йиз дубгъай - дубгъуз даршлуб: ккумрак

кубшруб, сундхиъ удрубшруб фу ву? 5. Амма думу

гвач1ниндин рякъ маллайик кимдайи. (Махъв.).

6. Фукьан гъап1иш ач1ал марцци, чухсагъул к1ур увуз

дурци. 7. Кумарин ук1ушин али парчйир Сулеймандин

машнахьангъина за шулайи. (Э. Капиев). 8. Амма магьа

купейин раккнар арццу. (Э. К.)

144-пи илч1ихуб. Гьаму текстнаан гъуша сеснан гьярфар

кайи гафар гъядягыори, дик1ай. Думу гафар фу ну ч1алнан

пайназ дахил шулаш, йипай.

- Ятул? - мюгьтал гъабши гъюр.

- Ав, Ятул. Узу биц1иган йиз хьайиз мелз йивури

гъуллугъ апГуз ккуниб дайи, к1ур. Гьаддиз узу ятулси

рябкъюри гъабхьну. Хъа уву гьап1руб вува, наънан

вува?

улдубгунзу.

- Пагь, Гъюр к1уру ччвур шулин? Гъибт думу яв

ярквран ччвур, аьйиб ап1урвукан. Яв рижвра жикъиб

ухьу сатГиди кьюлар дисидихьа.

- Фици гьаз? Уву гьап1руб вува мициб? - мюгьтал

гъабши гату.

- Уву саб кьюлкьан гъипГунва?

- Ваъ, гьаз ву йиз кьюл дип1ну?

(Ш. Къ.)