§ 18. Ккат1ат1арццу ва ккат1арццу

предложенйир

Арчул терефнаъ айи предложенйиринна гагул терефнаъ

айи предложенйирин арайиъ фициб фаркьвал аш, йипай.
1. Жакьв рабхура. 1. Гьарин цирклиин али

жакьв аынкь кади рабхура.

2. Даттли уь-уь anlypa. 2. Ахсрар ккивайизра

зангар даттли зарбди уьуь

anlypa.

3. Аба даахна. 3. Дивандиин кьаби аба

сакитди даахна.
Анжагъ к1улин членарикан арайиз дуфнайи

предложенйириз аьдатнан ккат1ат1арццу

предложенйир к1уру. Месела: Жакьв рабхура.

К1улин членарин гъайри кьюбпи дережайин

членарра кайидариз аьдатнан ккат1арццу

предложенйир к1уру. Месела: Гъарин

цирклиин али жакьв аъшкъ кади рабхура.
80-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай ва к1улин

членариккан ыДарар ккадатай. Ккат1ат1арццу

предложенйир улупай.
Хъухърумар гъап1у. Мархь и л иву. Кючйир вуйибси

биц1и нирар гъягъюз хъюгъю. Инсанар, мархьлихьан

гуч1 дубхьну, далдайикк ккуч1внийи. Кьюркьлин ц1а

гьеребчу. Мархь гъалинди убгъуз хъюбгъю. Вари

терефарихъанди муч1у гъабхьи. Саб арайилан мархь

яваш гъабши. Зав марцц гъабхьи. Ригъ гьудубч1ву.

Дюн'я аку гъабхи. Биц1идар са-сарди хулариан удучГвуз

хъюгъю.
81-пи илч1ихуб. Гьаму ккат1ат1арццу предложенйир

ккат1арццай. Дюзмиш гъабши ихтилатниин к1ул иливай.
Зенг гъиву. Баяр деу. Мялим гъафи. Вари ккебехъу.

Раккник кучу. Фарман уч1ву. Мялимди гьерху. Фармну

к1ул эбху. Урхурайидар гъяаьлхъю.
82-пи илч1ихуб. Саб жинснан членариккан цIарар

ккадатури, предложенйир кидик1ай.

2. Йигъ ригъ алиб, амма мичIлиб вуйи. 3. Шем'яйи

тукандиан кьалмар, тетрадар ва перйир гъадагъу.

4. Баяр-шубар гьяятдиъ жаргъура, ергура. 5. Мик1

гагь явашди, гагь зарбди хъиврайи. 6. Йишвнура,

йигънура даърахрур му гьапГрур ву? Гьарарин

к1ак1аригъ гагь сесер ап1ури, гагь мукьмар ап1ури

фицдар-вуш дугъаз зат дярякъстар ничхрар ергури айи.

Табшуругъ. Учву ц1арар ккадату гафар предложениейин

фуну членар вуш, йипай.

2. Ккат1арццу предложенйир ккат1ат1арццдарихьан

фит'инди жара шула?
Аьдатная предложение разбор ап1бан къайда
1. Предложение урхай.

2. Пубан кьастназ лигну предложениейин фуну жюре

вуш, йипай.

3. К1улин членар агай.

4. Кьюбпи дережайин членар айивализ дилигну,

предложениейин жюре тяйин апГинай.

5. Предложениейиъ кьюбпи дережайин членар аш,

дурар агай.

Мелзналан разбор ап1бан чешне.

Ук1у зав'ин к1ару дифар улуч1вура. My

предложение хабар тувбануб ву. К1улин членар - дифар

(подлежащее), улуч1вура (сказуемое). Предложениейиъ

кьюбпи дережайин членарра а, гьаддиз думу

ккат1абццуб ву. Дифар (фицдар?) к1ару - определение.

Зав'ин (фициб?) ук1у - определение.

Дибик1ну разбор ап1бан чешне.

Ук1у зав'ин к1ару дифар улуч1вура.
§ 19. Обращение
Ихь улхбариъ ухьу cap касдиз дих ап1руган,

дугъахъди улхруган, дугъан фикир

ктибтураиибдиина жалб ап1бан бадали, думу касдин

ччвур бисурхьа. Месела: Яда, Исмаил, уву ич хулаз

гъаз гъафундайва?
Шлихъди улхураш, шлихьинди илт1ик1наш,

гьадму кас улупру гафназ вая гафарин ибараииз

обращение к1уру. Месела: Асли, къябак кайир

ишуз мигъитан кГуру предложениейиъ Асли к1уру

гаф обращение ву.
Аьдат вуди обращение ччвур падеждиъ айи,

существительное шулу: Мягъяммад, закур

кьюридра сивиз ук1 убшвуз гъягъюрхъа: саспиган

обращение существительноейин йишв'ин

ишлетмиш ап1урайи прилагательное вуди шулу:
Хъебехъ узухъ, ужу р.
Гизафси обращение инсанарихьна илдицнайидар

шулу. Шиърариъ, поэзияйиъ жансуз шей'арихьна,

гьяйванатарихьна илдицнайи обращенйирра шулу.

Арабир обращениейихъ чаз тялукь вуйи жара

гафарра {эй, я, дусткас, ягъадаш, я бай, аман жан

ва гь. ж.) шуб мумкин ву.

грамматикайин аьлакьайиъ ади шулдар, гьаддиз

обращение предложениеиин я к1улин, я кьюбпи

дережайин член вуди шулдар. Обращениейихьна

предложениеиин членарихьан суалра дивуз шулдар.
Улхбаъ обращение дих ап1бан интонацияйиинди,

хъа бик1баъ запятаяйиинди ва дих

ап1бан ишарайиинди жара anlypy.
Обращение предложениеиин к1улиъ ади

гъабшиш, дидихъ запятая вая дих ап1бан ишара

дивру: My рту з, биц1идариз лиг (Ш.Ш.). Я жан

дада! Дяви ккудубк1ну гьамус сумч1ур йист1ан

артухъ ву (Ш. Ш.).
Обращение предложениеиин кьялаъ ади

гъабшиш, думу кьюбиб терефарихъандира

запятйириинди жара anlypy... Месела: Увузра,

Халумагъа, гъадгъвахъан улхуз аъгъю

дубхьнайиси вуки (Ш. Ш.).
83-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи шиир урхай. Дидиъ

обращенйир улупай.

Лап гьарурин юк1вар гизаф шад гъап1у.

Увкан гъахьну намуслу бай аьхириз,

Табасаран халкьдин кьимат за гъапГу.

Уву дюрхну гьау гьякь вуйи фронтдиз.

Лап багьа ву ихь халкьариз яв гьунар,

Вафалу дуст, Советарин ватандиз.

Дагъдин аслан, фронтдин юк1в, ул уч1ру,

Ифи гъизмиш, к1вак паплар ка, хил рукьан.

Душмниз гъаних, халкь бадали гьунарлу,

Аьбдуллагь дуст, уву гъярдар ич к1ваълан.

Обращенйириккан ц1арар ккадатай, дурарихъ лазим вуйи

препинанияйин ишарйир дивай.
Аьзиз дагълар гюзел дагълар йиз Ватан

Хил алдабгъай, ап1уразачвуз хаиш...

Жилир вуйиш, белки, игит шуй узкан,

Гьаз узу бабкан гъахьнийк1ан, вуди риш?

Рубас Рубас Йиз аьзиз нир

Туври тарами шид арсран,

Хиял ап1ин, гьаригъ йимиш,

Фу бадали узу инсан

Гъап1унвахъа яратмиш?
(Ш.Къ.)
85-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар обращенйир вуди

миржиб предложение дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ

дик1ай.
Совхоз, жигьилар, гъуландар, бюлбюл, юлдшар,

дада, дуст, Дагъустан.

подлежащйирна сказуемйир агай.

1. Ц1ирц1ари ликарикк 1. Чвлин йигъар
сес anlypa. улуркьну ва кьарнийир

мани уьлкйириз гъит1ирхну.

2. Чвлин йишв багахь

2. Аьхю мик1ари сес

шула.

anlypa, гъавагъдин кюлер

жилиина ахьра.

фундар ктикьдар ву?

Ктикьу предложенйир швнуб аьдатнан

предложенйирикан арайиз дуфна?

Ктикьу предложенйирик кайи аьдатнан
предложенйирин арайиъ фицдар ишарйир дивна?
Предложенйираьдатнандар вактикьдар

шулу. Ктикьдар кьюб вая сабшвнуб аьдатнан

предложенйирикан арайиз дуфнайидариз к1уру.
Месела: Ахсрар ккиву, ва учу рякъюъ уч1вча.
86-пи илчЬгхуб.Шиир кибик1ай. Подлежащйирикканна

сказуемйириккан ц1арар ккадатай. Аьхиримжи бенднаъ

айи таредложенжирита схема дюзмиш ап1инай.
Ч е ш н е : Гьарубдик чан уйин кайи, сулу вари

хътирчуйи.

предложенйир швнуб аьдатнан предложенйирикан арайиз

дуфнаш, йипай.
1. Гьясан гьяйвниинди гъягъюрайи, дугъан шей'ар

айи фургъунра кьяляхъ хъайи каравандихъди гъюрайи.

2. Ригъ алабхънайи, гьавара лалди вуйи. 3. Сабпи

ражари узу гьергунза, хъа узу дугъу гъагну. 4. Чубнар

рякъюри ад айи, хъа дурарин сесер ерхьурайи. 5. Акв

мялум гъабши, сиягьятчйир али йишвлан гъиришву.

6. Дугъаз хал адайи, уьл адайи, дугъаз мани anlpy ва

жан-юк1в anlpy кас адайи, амма дугъу дерд-гъам

зигдайи. 7. Я кючйириъ, я хулариъ адмийир имдайи вари

гъулан исккан к1ак1нахъна уч духьнайи. (Т.М.).

Табшуругъ . Ктикьу предложениирик кайи аьдатнан

предложенйир чиб-чпик фици кит1раш ва фици жара

anlypain, фикир тувай.
§ 21. Союзар кайи ва союзар ктру ктикьу

предложенйир ва дурариъ дивру ишарйир

предложенйир чиб-чпик я сеснан нугъатниинди

ясан союзарин кюмекниинди кит1ру. Месела:
1. Гвач1ин дубхъна, ахсрар ккивра аскканди.

2. Кьюрд хъубкъра, амма гъавйир маниди ими.

БикГруган ктикьу предложениирик кайи аьдатнан

предложенйир чиб-чибхьан запятйириинди жара

anlypy.
88-пи илч1ихуб. Сифте союзар ктру, хъасин союзар кайи

ктикьу предложенйир кидик1ай. Илч1ихбан кьюбпи пайнак

кайи предложенйир членариз жара ап1инай.
I. Думу булагъ гьадмукьан биц1иб вуки, дид'ан яв

кьушмариз шид тувуз мумкин дар. Учуз душмандиз

ич жил тувуз ккундарчуз, гьаци ич шидра душмандиз

тувидарча. Бали юрт архаинди за гъап1у ва думу

гъюнариинади илипу. Дурар балик кучуз хъуркьдар,

хъа бай дурарин улихь гъвандиз дюзмиш гъаши.

(«Гъван бай» махъвраан.)
П. Уву бизар духьнаву, эрг'вал йивру вахт ву. Йигъар

лисун гъаши, луфар т1ирхну гъафи. Я узуз гъеебхьу

саб ч1уру хабар адар, я йиз кГул'ина гъафи саб балакьаза

адар.
(«Гьюлин гьяйван» махъвраан.)

на,ра союзариинди чиб-чпик кит1ри, ктикьу предложенйир

дюзмиш ап1ури, дик1ай. Лазим гъюру ишарйир дивай.
Кьюрд улубкьу. Гьавйир аьхъю гъаши. Узу гализ

марччарихьна гъягъюраза. Уву дагъдиз гъарах.

Марччлихънар сикинди суфрайихъ деънайи. Марччари

ятгъиъ гъебццу ук1 ип1урайи. Гвач1ин шул. Ухьу ухди

гъудужвну марччар ккитархьа. ГьапДишвар гъабхьи.

Хъухърумарин сес ут1убччву. Марччаригъ жанавар

гъябхьу.
90-пи илч1ихуб. Шиърин кьат1 кибик1ай. Учву ишарйир

дюзди дивнуш, ахтармиш ап1инай.

Гъайгъусузар улдудугри ихь рякълан:

К1улиъ т1ауз гьапГраза к1аж ярхлаан

Ватандашар гъягъюрадар йиз к1ваълан,

К1ваз ккунибси кефнаъ а йип дустариз.

Юк1в адруриз дюн'я, уьмур ву фана

Нянат алди дукЬну ккундар саб вахтна.

Багъри Ватан уьбхру касдин вахт дуфна,

Азадвалин женгнаъ а йип дустариз.

Читин вахтна игитур аьжуз даршул,

Бахтлу хьпу илт1ибк1ур дугъан к1ул.

Саб дарш саб йигъ мургужвуваз кьисмат шул,

Зурба гьациб кефнаъ а йип дустариз.

союзари наан саб жинснан членар ва наан аьдатнан

предложенйир чиб-чпик кит1раш, йипай.
1. Абйир-бабар ва урхурайидар мектебдин зализ уч

гъаши. Директори собрание ачмиш гъап1у, ва вари

ккебехъну деу. 2. Хябяхъ дубхьнашра, ч1ат акуди ими.

Йигънура, йишвнура пограничникари ихь сяргьятар

мюгькамди уьрхюра. 3. Йиз рякъ жикъиб, хъа гъагъиб

гъабхьнийи. Мурсал ч1атна удуч1вна, хъа Мурад хулаъ

ими. 4. Дашдемирин аба кьабир, амма сагъур вуйи.

5. Гьавйир амсиди ву, амма мархь убгъурадар.

92-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай ва лазим вуйи

ишарйир дивай. Кьюб предложение членариз жара ап1инай.

1. Кючйириъ каскьан имдайи гьаз гъапиш муч1у

дубхьнайи. 2. Яркур гьадмукьан гъалинуб вуйики

жил'ина ригъдин нураркьан хъуркьдайи. 3. Мурад

халуйиз бипДидарихъ хъергуз ккун гъабши хъа дурар

рякъру йишвариъра имдарди гъудургу (Къ!*.) 4.

Хьадан вахт ву вари игниъ а ялгъуз Ханум ляхниъ

адар. 5. Люкьру гагь хлинццар гьат1арццуйи гагь диди

чан к1ул гъарзлан исина эбхуйи (АЖ.) 6. Узу лап ужуди

гъахьунза хъа учву фици гъахьунчва? 7. Хъютли хиф

гъванариина ипну хъа къяркъри думу жил'ина

абхъайиз дибисну ярквраз гъит1ибхну. (Къ. М.)

8. Хябяхъ шулу амма Паша уьл ип1узкьан хулаз

гъюрдар. (М. Ш.)

93-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи аьдатнан предложенйир

ктикьдариз илт1ик1ай ва лазим вуйи ишарйир диври, дурар

ичв тетрадариъ дик1ай.

т1убччвурайи. 2. Кючейиан сес гъабши. Баб унч1вихъна

гъушу. 3. Кьавлари мукьам ккебгъу. Жамрар рякъюъ

уч1ву.

Аьрифдиз литература ккунду. 2. Трактористари трактор

хъап1райи. Тумчийи тум алабхьурайи.

III. Амма союз кади: 1. Чиг кивнайи. Жилар кьяши

духьнадайи. 2. Шубуд йигъан гъушча. Чюл

ккудубкГурадайи. 3. Сулейман хюрчаз гъушу. Хюрч

гъабхьдар.
§ 22. Диш улхуб ва дидиъ дивру ишарйир
Сар касди гъапи гафар тмунури гьич саб жюре

дигиш'вал адарди тувбаз диш улхуб к1уру.

Месела: Аълисултну баярихъан гъерху: «Ичв

электростанция наанси а?»

гьярфниинди ккебгъну бик1уру. Авторин гафар

улихь гъюрайиган, дурарин кьяляхъ кьюб точка

дивру. Месела: Колхоздин председатели гъерху:

«Вари рази вуйин?»
Диш улхбан кьяляхъ авторин гафар гъюруган,

дурар гьарган биц1и гьярфниинди ккергъну

дикГуру.
Табшуругъ. Предложенйир урхай ва суалариз жаваб

тувай.
1. Узу бабаз гьар йигъан 1. Узу бабаз гьар

к1уйза: «Жан баб, гъач йигъан, жан баб, гъач

ярквраз гъягъюдахьа!» ярквраз гъягъюдахьа,

2. «Гъучагъ вува, аьх к1ури шуйза.

ап1увал хъавухъ, 2. Бабу, йиз гъучагъ

удукьувалра шулвухъ», - вува, аьх ап1увал хъавухъ,

к1ури, бабу йиз тяриф удукьувалра шулвухъ

ап1уйи. к1ури, тяриф ап1ури

шуйи.
1. Жара дап1найидар шлин гафар ву?

2. Фуну предложенйириъ думу гафар дигиш дарап1ди

ва фуну предложенйириъ дигиш дап1ну тувна?

ап1урайи гафар фундар ву?

Авторин гафар Диш улхуб
1.Аьлисултну баяри- «Ичв электростанция

хьан гьерху: наанси а?»

багахьнаси душну дугъу инсанарин юк1вар шад

(Шингъру) гьерху: ап1урайи игитар фужар

ву?»

предложенйир урхай. Диш улхуб жара ап1бан бадали

дивнайи ишарйир улупай.
1. Девриш дугъахъди улхуз хъюгъю: «Уву гьап1рава,

биц1ир, йиз аьрабайиз рякъ тувуз ккадарива?»

2. Бит1 гъябкъюбси чиркквари гьарйир гъап1у:

«Кюмек ап1инай, кюмек апГинай!»

3. «Узу ич хул аз хьади гъарах!» - т1алаб гъап1у бали.

4. «Узу гьязур вуза», - гъапну девришди.

5. «Узу зазаригъ вердиш вуза, - гъапну

Гъют1рахьми. - Инжиквал адарзуз».

Табшуругъ . Зиихъ тувнайи предложенйирин

схемйир дюзмиш ап1инай. Диш вуйи улхуб кавычкйириз

гъадабгъай, лазим вуйи ишарйир дивай. Авторин гафар

лепе ц1арниинди, диш улхуб диш ц1арниинди улупай.

Диш улхуб, нДарар ккадатну, жара ап1инай.

ччилу. 2. «Дийигъай, чвйир, дийигъай!» - ч1игъ

anlypy маймни. 3. «Гъавум, узу мюгьтал вуза: уву
хьадну гъилихнийва?» - к1уру дидиз зимзру. 4. «Агь,

уву, уьж! Агь, язид!» - мушв'ин кьасабри Мурадлиз

тягьнийир йивуру. 5. Дугъу, гъагъиди за духьну, гъапи:

«Узухыга Мусакайиз дих ап1инай». (С.Аъ.) 6. «Учу

ляхнихъан хътакуз ккадарча», - гъапи баяри. (М.Ш.)
К1ваин уьбхяй
1. Диш улхуб хабар тувбан предложение вуди

гъабшиш, дидин кьяляхъ запятаяна тире дивру

(« », — ...).

2. Эгер диш улхуб гьерхбан вая дих ап1бан

предложение вуди гъабшиш, дидин кьяляхъ дуфну

ккуни ишарана тире дивру. (« !-...) (« ? 96-

пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Лазим вуйи

ишарйир диври, диш улхуб авторин гафарихьан жара

ап1инай.
1. Мялимди гьерху Хулаз фициб табшуругъ тувна,

баяр.

хьуцДурна юкьубпи илч1ихуб тувна.

3. Узуз даре пуз ккундузуз гъапи урхурайири

сирайихъан за шули.

4. Юлдшар, архаин йихьай! Хил за дап1ну гъапи

Сулейманди.

5. Кьарнийир т1ирхура шад гъаши бипДир.

6. Уву наънан вува, юлдаш гьерху председатели

жигьилихьан.
97-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир, авторин

гафар хъаъри, диш улхбаз илт1ик1ай.

ужур ученик ву», - гъапи мектебдин директори.

урхурайидари гизаф зегьмет зигура. 3. Ярхлаъ акв

мялум шула. 4. Селимат гъулан мектебдин юкьубпи

классдиъ урхура. 5. Дугъан ччвур Бейдуллагь ву.

6. Сунайи сабпи сортнан халачи гъубхну. 7. Тукандиз

тетрадар гъахну. 8. Русланди вичар адат1ура.

9. Дарсариъ учу урхури, бик1ури шулча.

1. Диш улхуб фтиз к1уру?

2. Бик1руган диш улхуб фици жара anlypy?

3. Авторин гафар фундариз к1уру?

4. Авторин гафар диш вуйи улхбан улихь хьайиган

ва кьяляхъ хъайиган дивру ишарйирикан кидибтай.

§ 23. Диалог ва дидиъ тире
Кьюрин ва кьюрилан артухъ инсанарин улхбаз

диало г к1уру. Диалог дюзмиш шулайи

суаларизна жавабариз репликйи р кГуру.
Бик1баъ сюгьбатнаъ иштирак шулайи гьарсарин

улхуб аьхю гьярфниинди ва ц1ийи ц1арнаан, улихь

тире дивну, ккебгъру.
Месела: Сад йигъан гъуланжакъв ярквраз т1ибхури

шулу. Рякъди гъягъюрайи нежбри дидхъан гъерхру:

жакьвли.

- Ярквраз гъап1уз гъябгъюрава, жакъв?

- Т1улариз гъябгъюраза, нежбер халу.

- Т1улар гъаз вуяв?

-Хал ап1уз, вуйиз.

-Хал danlny гъаз вуяв?

- Швушв хуз, хал ккебгъуз.

(Халкь.)
98 -пи илч1ихуб. Лазим вуйиси препинанияйин ишарйир

диври, текст бик1ай.

гъягъюз рякъюъ уч1вну. Саб кьадар рякъ гъягъбалан

кьяляхъ мурари сари-сарихьан гьерхру. Ухьу

гъягъюрахьа. Хъа душваъ улхру ч1ал ихьуб дар - тюрк

ч1ал ву. Ухьуз думу ч1ал аьгъяйинхъа.
Щибди аьгъязуз к1уру санури.

Гьаган улхаган к1уру тмунури.

Мен мен мен к1уру Гьябали

Мен фу к1уру гаф ву

«Мен» узу к1уру гаф ву к1ур.

Дициб бипДи ч1ал узузра аьгъязуз к1уру тмуну

юлдши.
Гьаган увуз фу аьгъяш улупа.
Узуз «Кеф уьчюн» к1уру гаф аьгъязуз.
«Кеф уьчюн» узузра аьгъдаринхъа. Думу лап ихь

ч1ал вуки.

Дар думу тюрк ч1ал ву. Ич гъуншдикан

гъеебхьунзуз.

99-пи илч1ихуб. Яв гъвалахъ партайихъ деънаиирихъди

диалог дюзмиш апТин ва бик1.

текст кибикГай. КГулин ва кьюбпи дережаиин членариккан

ц1арар ккадатай.
Гьясан ч1атна удуч1ву. Ригъ али йигъ вуйи. Гъулан

кючйириъ фужк1а рякъюрадайи. Мани дубхьнайи

марччар гьарарикк сикинди дахьнайи. Дурарин багахь

к1арарра хьайи. Амма дурар кми-кмиди саб дупну

гъудужвну, рижвар за дап1ну, минди-тинди жаргъуз

хъюгъюйи.

кьаст1анси чахьан гьергнайиси рякъюрайи.

фу рябкъюраш, кидибтай. Хулаъ «Ярквраъ экскурсия»

ччвур али ихтилат бик!ай.

102-пи илч1ихуб. Ихтилат урхай. Предложенйириз

характеристика тувай. (Думу аьдатнануб, даршиш кпикьуб

вуйин; хабар тувбануб, гьерхбануб вая дих ап1бануб вуйин;

ккат1абццуб дарш ккат1ат1абццуб вуйин?) Диш улхуб аш,

улупай.
ПЮСТАХАНУМДИН ИГИТВАЛ

Мамедовайи Артекдиъ ихтилат гъап1нийи.

чан палтар гъяч1яргънийи. «Рякъру гьялариан,

зазаригъян гъюдуч1вну», - фикир гъап1у

Пюстаханумди. Хъасин дикъатниинди гъилигу ва

гъавриъ гъаши: яд, лап яд ад ми дуфна. Яд кас шуран

багахьна гъафи ва рубна мурсул хьадарин увухь к1ури,

гьерху, Пюстаханумди гьамус хурза к1ури жаваб туву

ва хулаз гъажаргъу. Хулаъ аьхю абана аьхю бабт1ан

адайи. Гьигьлан духьнайи шуру гъапи: «Ккудубк1, аба,

заставайиина гьяракат ап1ин! Майдандиина яд кас

дуфна. Узу думу дерккурза». Пюстаханумдин мухриин

«Гьюкуматдин сяргьятар уьрхбаъ тафавутлу хьпаз»

к1уру медаль ал.
Читин гафар: Артек, застава, сяргъят, яд кас.
103-пи илч1ихуб. Гьаму ккат1ат1арццу предложенйир,

дополненйир, определенйир ва обстоятельствйир гъяъри,

ккат1арццай.
Ахсрар ккивра. Малар адаура. Ху хъебгра. Гъюр

гьебгра. Ккуккум рабхура. Луф т1ибхура. Хялар дуфна.

Йиф убгъура.Москва улхура.
Урхурайидарин аьгъювалар ахтармиш ап1бан

бадали суалар

ишарйир дивру?

2. Хабар тувбан предложение фицибдиз к1уру?

3. Дих ап1бан предложение фицибдиз к1уру?

4. Гьерхбан предложение фицибдиз к1уру?

5. Подлежащее фтиз к1уру? Диш дополнение фтиз

к1уру?

6. Сказуемое фтиз к1уру?

дережайиндар к1уру?

8. Определение фтиз к1уру?

9. Дополнение фтиз к1уру?

10. Обстоятельство фтиз к1уру?

11. Ккат1арццу предложенйир фицдариз ва

ккат1ат1арццдар фицдариз к1уру?

12. Кпикьу предложение фицибдиз к1уру? Дидик

кайи аьдатнан предложенйир чиб-чпик фици кит1ру?

13. Диш улхуб фтиз к1уру? Диш улхбаъ фицдар

ишарйир дивру?

14. Аьдатнан предложение фицибдиз к1уру?

15. Саб жинснан членар кайи предложенйир

фицдариз к1уру?

16. Обращение фтиз к1уру? Дидиъ фицдар ишарйир

дивру?

дивру?
ФОНЕТИКА, ГРАФИКА ВА ОРФОГРАФИЯ

ва гьярфарин гьякьнаан аьгъю гъап1дар

текрар ап1уб

104-пи илч1ихуб. Р. Гьямзатовдин «Бабан ч1ал» к1уру

шиир дикъатниинди урхай. Жара существительнйир

гъядягъюри, кидик1ай. Гьар гафнаъ швнуб сес аш йипай,

ва дурариин ударение дивай.
Бабкан гъахьунзу узу тик дагълариъ,

Душваъ гъяр'ан зарбди жабгъурайи нир.

Йиз кьяб'ин бабу, ипну чан к1ул мухриъ,

Авар чГалниинди кГуйзуз мяълийир.

Узу йиз уларлан нивгъар рузури,

«Дада» к1уру гаф вуди сифте варт1ан

Гъапи йигъ гъахи авар ч1алниинди.

Дицдар сарун сариканра гъерхьундарзуз.

Даршул дицдар уччвудар, сюгьюрлудар Дурар

бабан ч1алниинди ктитуйзуз.

К1ури гъаши йиз бабан ч1ал ккундузуз.

Амма, варидарикан дап1ну дустар,
Ярхла йишвар жара ч1алну улупзуз.

My ч1алну узуз йиз ватан улупну,

Думу таниш дару йишв айиб дар гьич.

Ва узу, дагълуйин бали, лап к1ваан

К1ураза: гьадмура ву йиз ч1ал бабан.

105-пи илчГихуб. Гафар ерхьури урхай.

дигиш ап1урайи гьярфариккан ц1арар ккадатай.

гафназ ц1ийи мяна туврайи ачухъ сеснан гьярфар улупай.

к1ирар, к1урар; халар, хилар, хюлар, хялар, хулар.

гафарикан нДийи мянайин гафар дюзмиш ап1инай ва гъяу

гьярфариккан щарар ккадатай.

К1...р, к1...р, к1...р; н...р, н...р, н...р; Хали...,

Хали..., Хали...; ш...р, ш...р, ш...р.
107-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара

дап1найи гафарин мяна дигиш ап1урайи ачухъ сеснан

гьярфариккан саб ц1ар, ачухъ дару сеснан гьярфариккан

кьюб ц1ар ккадатай.

2. Халилиз Хамиса, хъа Халидриз Халиса к1уру чйир

айи. 3. Эгер у вуз яв палат марцциди гъубзну ккундуш,
ляхнихъ хъайи вахтна халат алабхь. 4. Варта хара

чанта гъадабгъну базариз гъягъюрайи. 5. Серт1ларна

ЗертГлар гъунши гъулар вуйи. 6. Серт1ларин саб пай

Сегьлик к1уру гъулаз удуч1вну гъушнушра, саб кьадар

хизанар душваъ хъана ими. 7. Амма ЗертГлар вари

Огни шагьриз кюч гъахьну. 8. Жавад ухдитГан, жасад

зяиф дубхьну, аьхниъ ахъна. 9. Айбикайи, хялар кьабул

ап1бан бадали, хулар гьязур апГурайи.