Лекция № Байбихьи. § Мац1алъул цо-цо г1аламатал

Грамматикаялъ раг1аби ва раг1абазул дандраял маг1на лъугьунеб низамалде ккезарич1они каламги лъугьунаро.

Байбихьул классазда грамматикаялъул дарсазда щолеб лъай ва ругьунлъаби (навыкал) к1алзул ва хъвавул калам цебет1езабиялъул, ц1алиялъул, бит1унхъваялъул дарсазда бухьараб буго.

Грамматика малъиялъул х1асилалда ц1алдохъабазда гьаркьазул, раг1абазул формабазул, раг1абазул цоцалъ бук1унеб бухьеналъул, гьезул маг1набазул х1акъалъулъ бищунго г1адатал г1елмиял баянал лъазе ккола.

Байбихьул школалъул бищун к1вар бугеб масъала буго ц1алдохъабазда бит1ун ц1ализе, хъвазе, к1алъазе лъазаби.

Рахьдал мац1алъул грамматика ва гьелъул бит1унхъвай лъазабиялъул аслияб мурадалде ц1алдохъаби рачуна к1иго бат1ияб, амма цоцалъ щулаго бухьараб нухалъ:

1. Г1иц1аб практикияб нух. Гьелъ рачуна калам г1уц1иялъул, т1ехьалъул калам бич1ч1иялъул, жидерго калам хъвазе лъаялъул баянал грамматикаялда рекъон лъазариялде.

2. Нилъер каламалъул г1уц1и ва хъваялъул къаг1идаби гьоркьоса къот1ич1ого лъазари, цоккурал грамматикаялъул баяназде мугъч1вайги гьабун.

К1иябго нух цоцазда бухьараб бук1инги к1очене бегьуларо.

Лъималазда дарс малъиялъул аслияб педагогикияб къаг1ида буго бигьаялдаса байбихьун зах1маталде рач1ин. Жиб-жиб раг1иялъул маг1наги, формаги предложениялъулъ баянлъула. Гьединлъидал грамматикаялъул тартибалда рекъон г1аммалдаса хасалдеги рач1ун, грамматика лъазаби предложениялдаса байбихьизе ккола. Гьелдаса хадуб жиб-жиб раг1и, каламалъул бут1а лъазаби, хадуб раг1ул бут1аби, гьел бут1аби лъугьарал гьаркьал, фонемаби лъазари бачине ккола. Гьеб тартибги щибаб ц1алул соналъ ц1унила.

Гьеб къаг1идаялда предложениялъул х1акъалъулъ кьолеб лъай гьадинаб къаг1идаялъ г1уц1ила.

Х1адурлъиялъул классалда предложениялъулгун бищунго г1адатаб, бигьаяб лъай-хъвай гьабила. Предложение ц1алун, гьелъулъ т1убараб маг1на бугеблъи лъаниги г1ела ц1алдохъабазда.

Т1оцебесеб классалда цебе араб материал такрар гьабила ва букваралдаса хадуб бугеб материал лъазабила.

К1иабилеб классалда г1адатабго хабарияб, суалияб ва ах1ул предложениял рат1а гьаризе ругьун гьарила. Гьездаго бараб буго лъалхъул ишараби лъейги.

Лъабабилеб классалда ц1алдохъабазул лъай-хъвай гьабула г1адаб предложениялъул г1уц1иялъулгун, ай предложениялъул членал: подлежащеегун, сказуемоегун, объектгун (бит1араб дополнениегун), гьезда хадур баян раг1абигун.

Ункъабилеб классалда т1ибит1араб предложениялъул бат1и-бат1иял тайпаби, жубараб предложениялъул бищун г1адатал, бигьаял тайпаби рихьизарила. Ахиралдаги лъималазда журарал предложениязул г1уц1и бихьизабила. Гьоркьоса къот1ич1ого лъалхъул ишарабазул х1алт1иги бачина.

Грамматикаялъул мурадлъун кколеб каламалъул бут1аби лъазариялъул х1алт1и ахирияб к1иябго соналда жвниб гьабизе ккола.

Раг1ул гьаркьилаб состав т1оцебесеб к1иго соналъ лъазабила.

Раг1ул маг1на кьолел (кьибил, аслу, суффикс, ахир) бут1абазулгун х1алт1и хадусел соназ т1убазабила.

Предложениялда жаниб бет1ераб член х1исабалда, сказуемоялъ бихьизабула подлежащеялъ щиб гьабурабали, гьелъие щиб лъугьарабали, щиб х1алалда бугебали, щиблъун бугебали, чан бугебали, кинаб бугебали.

Г1уц1иялде балагьун сказуемое бук1уна к1иго бат1ияб: г1адатаб, составияб (г1уц1араб).

Г1адатаб ккола цох1о раг1ул сказуемое:

Вас армиялдаса вуссана. Эбелалъ рет1ел букъана. Дихъе т1ил босе, Ризван. Эмен колодаса вач1анищ?

Г1уц1араб ккола к1иго я цо чанго раг1удасан г1уц1араб сказуемое:

Гьанир «х1айван буго, х1еренаб буго, кьурдизе лъугьана» г1уц1арал сказуемоял ккола.

Г1уц1араб сказуемое бук1уна: глаголияб ва ц1арулаб:

Цо дагьаб жо гьекъарабго гьас гаргадизе байбихьана (глаг.).

Росулъа бачун бач1араб машина инсуца босараб бук1ана (прич.).

Дун вач1иналде эбелалъ хьитал росун ратана (дееприч.).

Ц1арулаб:

Гьеб х1алт1уе къокъабго, лъималазда бич1ч1улеб, текст босила. Учителас гьеб текст цин жинцаго ц1алила, хадуб лъималги т1амила цо-цо предложениеккун ц1ализе. Ц1алун хадуб тексталъул цадахъабго содержаниялъул бицен гьабун баян кьела. Баян гьабулаго, жиб-жиб цоцалъ бухьен бугеб раг1иялда хурхун суал кьела, цо раг1ул цогиялдехун бугеб бухьенги бихьизабила. Цин ц1алила т1оцебесеб предложение, кьела суалал гьелъул маг1наялда сверун. Цинги ц1алила хадусел предложениял цо-цоккун, гьезиеги кьела гьединалго содержаниялда рекъарал, бухьен бугел суалал. Киналго предложениязул щибаб суалалъе бит1араб жаваб к1алалъ бицун хадуб тетрадазда хъвала. Гьединаб мух1канаб х1алт1и щибаб предложениялда т1ад гьабизе ккела.