Pódlanske (wotwisne) sadowe čłony
Освен подлог и сказуемо в изречението има и други части, които носят общото название второстепенни. Те отговарят на различни въпроси и в зависимост от функцията си в изречението се делят на три групи: допълнения, определения и обстоятелствени пояснения.
Допълнение – Předmjet
Допълнението е второстепенна част на изречението, която означава предмет, пряко или косвено засегнат от глаголното действие. Чрез допълнението се изразява обектното отношение. Падежът на допълнението в горнолужишкия език зависи от управляващата дума.
Ако допълнението е във винителен падеж без предлог, то се нарича пряко. Обикновено прякото допълнение се управлява от преходни глаголи. Всички други допълнения се наричат косвени. Те могат да бъдат в различни падежи – със и без предлог. Всички падежи, с изключение на именителния, се наричат косвени. Допълнението може да се отнася към глагол (като най-често пояснява сказуемото в изречението), по-рядко към съществително, прилагателно или наречие. Примери за допълнение в горнолужишкия език: jěsć pomazku, radźić přećelej, rozmołwjeć so wo knize, přichileny być namjetej, přimnyć so za hłowu, wzdać so prawa, spomnić na domiznu, swěrny być swojemu přeswědčenju и др. За допълнението се пита с косвените падежни форми на въпросителните местоимения štó, što, напр.: Šuler čita knihu. (Što šuler čita?)- Mać pisa synej list. (Komu pisa mać list?) – Syn je na nana podobny. (Na koho je syn podobny?)
Прякото допълнение се изразява чрез:
-
Безпредложен винителен падеж след преходни глаголи: To mějachu zaso wulke zbožo. Kniha wukonja sylny wliw na čłowjeka. Wupłaćichu jemu pjenjezy. Wječorne słónčko pozłoćuje tu płódnu lětnju krajinu. Haj, a wězo – ruka ruku myje, to so wě, zo dyrbja swójbni potom tež wulkoburej na robotu chodźić, wósty kałać a rěpu přećahować a kopać a len plěć a běrny zběrać.
-
Родителен за количество: Ja ći bajow nabaju. Dźowka, lubowana krasna dźowka, daj mi so swojej wody napić! Tola počachmy zaso nadźije dobywać. Namakać w lěsnej samotnosći měra a pokoja. A tam dóstach k wobjedu jabłukow tak čerwjenych. Wona je znowa nabyła wjesołosće a smjeća. Njemóžach so dosrěbać teje słódkeje wónje a naposkać toho cunjeho zwonjenja wot horjeka. Spušćiš-li sywa, nimaš mlěwa. Hribow nazběrać. Kofeja so napić. Najěsć so tykanca. Drjewa narubać. Wina naleć. Njemóc so dosłuchać rjanych spěwow. Njemóc so dohladać rjanosćow.
-
Родителен при отрицание: Nazhonjenja njeměć. Njewědźeć sej rady. Njeprajić ani słowa. Njewidźeć žaneje přičiny. Wjesne dźěći njeznajachu před wjace hač połsta lětami wužitnišeje zabawy abo zaběry w swobodnym času a na njedźelach. Woni njemějachu tehdy hišće sami swojeje rjaneje cyrkwje. Ja nihdy njejsym hrózbnišeho wohladał. Do kóždeho domu směmy přińć, tola ćicheho městačka nihdźe njenadeńdźemy. Su wobmasali prózdne kłosy a njejsu w nich namakali ani jeničkeho zornjatka. Na carja bě pisał, ale wot njeho žanoho wotmołwjenja njedósta. Samo najstarši ludźo tak miłeje zymy njepomnjachu. В разговорния горнолужишкия език след отрицателните форми на глаголите се използва винителен падеж, напр.: drjewo narubać, hriby nazběrać, wino naleć, sej radu njewědźeć и др. Изключение прави родителната форма на прякото допълнение в някои устойчиви словосъчетания, напр.: Pjenjez abo chlěba njeměć и др. Използването на родителен падеж след глаголи за отрицание се смята за проява на пуризъм и е белег на книжовния език.
Непрякото допълнение се изразява чрез предложни и безпредложни падежни конструкции. При безпредложните конструкции непрякото допълнение може да бъде в:
-
Родителен падеж (след глаголи): Dźeržeć // přimnyć so mojeje ruki. Dótknyć so prašenja. Stareho žonišća so samo čert boji. Wzdać so prawa. Hańbować so tajkeho postupowanja. Zdalować so stareho přećela. Wjeselu so žiwjenja.
-
Дателен падеж (след глаголи): žadosćam polěkować, spodobać // lubić so někomu, słužić někomu, přidružić // přizamknyć so někomu // něčemu, přihłosować někajkemu namjetej, wuběhnyć smjerći, wěrić přećelej, dźakować so staršimaj, wuwinyć so strachej, smjeć so někomu, dźiwać so něčemu, hrozyć někomu, zadźěwać postupej, rěkać někomu Jan.
-
Дателен падеж след някои прилагателни: podobny być někomu, přistupny być argumentam, dźakowny być někomu, swěrny być někomu, posłušny być někomu.
-
Дателен за притежание: Hólc stupi kóčce na wopuš = Hólc stupi na kóčcynu wopuš. Paduch pokradny jemu koleso = Paduch pokradny jeho koleso. Mi staj nan a mać zemrěłoj = Mój nan a moja mać staj zemrěłoj.
-
Дателен падеж за субект: Jemu so hižo lěpje dźe = Wón so hižo lěpje čuje. Pod tutej třěchu so nam cyle derje bydli = Pod tutej třěchu my cyle derje bydlimy. Chudemu je přeco zyma = Chudy přeco zymu mrěje.
-
Етичен, емоционален дателен падеж: Ty sy mi rjany přećel! Dele so ja ći njesydnu, tele trawy mało mam. To je ći tola tež krasnje, sedźeć na wjeršku štoma a zhladować do krajiny.
-
Дателен при второ допълнение. Първото допълнение е пряко допълнение. Например: Skotej picu dawać. Přinjesć nanej wobjed. Knihu přećelej wěnować. Powědać někomu někajku podawiznu. Zhromadźenym přestawku namjetować. Napisać staršimaj list. Pomoc někomu poskićić.
При предложните конструкции непрякото допълнение може да бъде в:
-
Родителен падеж: wěrić do přichoda, zalubować so do něčeho // někoho, wohladać so do někoho, dać so do dźěła, formować so do klasy, rozeznawać so wot někoho // něčeho, wotsalić so wot skupiny, distancować so wot wopačneho měnjenja, wuswobodźić so wot ćežow, wotwobroćić so wot přećela, wot lěkarja přińć, wot dźěła mučny być и др.
-
Дателен падеж: přiznać so k winje, wuznać so k pokrokej, přisłušeć ke kolektiwej, k susodej hić, k ranju bu ćicho и др.
-
Винителен падеж: zabyć na nadawki, dopomnić so na rjane dny, nastajić so na puć, přihotować so na pruwowanje, zepěrać so na kij, powołać so na zakoń, na ławku so sydnyć, na ranje wusnyć, wo přiwzaće prosyć, starać so wo polěpšenje, wojować wo prawdu, wo blido dyrić, wo hodźinu pozdźišo přińć, za ruku přimnyć, za powjaz so dźeržeć, za kerk so schować, za lěto so wróćić и др.
-
Творителен падеж: Mjez přećelemi bě rozkora nastała. Kumwałd leži mjez Čornobohom a Běłobohom. Knježić nad poddanami, disponować nad rozsudom, dobyć nad njepřećelom, bojeć so před njewjedrom, strachować so před wójnu, ćěkać před njepřećelom, chować so před zamołwitosću, před durjemi stać, před chěžu čakać, dojednać so z někim, wadźić so z někim, zetkać so z někim, rozestajeć so z někim, spřećelić so z někim, hordźić so z něčim, hrać ze žiwjenjom, měć z hromadami, mjerwić so z ludźimi, zarosć z trawu и др.
-
Местен падеж: Nětko so mi po nich styska. Hakle dźensa zhonichmy wo poskićenej pomocy. Napisaj jemu wo spjelnjenym nadawku и др.
Допълнението в горнолужишкия език може да бъде изразено също така и чрез инфинитив, напр.: Zakazachu jemu zastupić. Dźěći lubuja pućować. Bratr připraji přińć. Cuzy njezwěri sej zastupić. Po wobjedźe pomhachmy doma sobu wurjedźić, sykanje narězać a rěpu runksować. Sy snadź sebi wuzwoliła hrać? Lěkar přikaza choremu ležeć. Radźu ći so přewoblec. Dowolich jemu wotpočnyć и др.
Определение – Přimjet
Определението в горнолужишкия език е второстепенна част на изречението, която обозначава признак на предмет или лице. Определенията могат да бъдат съгласувани и несъгласувани.
Съгласуваните определения се изразяват с прилагателни, причастия, числителни и местоимения: sylny muž, sylneho muža, sylni mužojo, sylnych mužow, mój, twój, swój, tón, tutón, tajki, čeji, někotry, kóždy, wony, rjana wjes, strowy rozum, naša domizna, swoje dožiwjenje, jeje (jejny) bratr, Wěrikec Hanka, Poslednja hodźina biła staremu porjadej je…Tajka mała kuntworinka. Wjele rjanych serbskich wsow a wjeskow tula so po płódnej runinje narańšeho Budyskeho kraja. Stary znaty ze šulskich lět ke mni na nóc přińdźe и др.
Характерно за тези определения е, че се съгласуват по род, число и падеж с думата, която определят.
Несъгласуваните определения се изразяват със: съществителни в родителен падеж без предлог, съществителни в косвени падежи с предлози, притежателни местоимения в трето лице, наречия, инфинитив, съчетания от прилагателни, местоимения и числителни със съществителни.
Примери за несъгласувани определения: namjet dobreho přećela, dom wjesneho wučerja, roman Kurta Krjeńca, wobrazy Měrćina Nowaka, basnje Jakuba Barta-Ćišinskeho, muž kruteje postawy, čłowjek kruteho charaktera, žónska ćicheho a pěkneho wašnja, muž pak hinašeho roda, kački złotych křidłow, doł smjerće, rjek dźěła, hwězda bratrowstwa, zynk slěborneho róžka, chorhoj měra, znamjo noweho časa, wuraz hordosće, twar přećelstwa, wjeršk hory, kónc puća, spočatk zhromadźizny, zdónk štoma, dno rěki, pokruta chlěba, šalka kofeja, skibka tykanca, škleńca piwa, měch muki, kilo butry, šćebot hus, schadźenje słónca, ćěmnosć nocy, knjejstwo luda, wustup młodźiny, přijězd ćaha, žadosć wutroby, žedźba za domiznu, přednošk wo literaturje, dopomnjenka na wopyt, dodawk k nadawkej, puć domoj, město wječor, pućik mjez polemi, jězba po lěsu, hołb na třěše, ryba we wodźe, čłowjek w přirodźe, čłowjek z rozumom, měch za žito, radosć dźěłać, swjaty nahon pomhać, wola žiwy być, móžnosć kupić, potrjeba wujasnić, žadosć spěwać, zajim so zeznać, kmanosć rěčeć и др.
Обстоятелствено пояснение – Adwerbialne wobstejenje
Обстоятелственото пояснение е второстепенна част на изречението, която пояснява по какъв начин, при какви обстоятелства (място, време, причина, цел и др.) се върши дадено действие, съществува някакво състояние или качество. То определя най-често глагол и рядко прилагателно, наречие, числително или местоимение. Изразява се чрез наречие, местоименно наречие, съществително в косвен падеж със или без предлог и инфинитив. Например: Dźěći rjenje spěwaja. Cyły dźeń so dešćuje. Jan je přeco mój přećel był. Wonka je chětro zyma. To je jara škoda. Šat je poměrnje dołhi. To je jara rjana wěc. Wona je swój nadawk poměrnje derje spjelniła. Nastawk je so cyle derje poradźił. Bratr wróći so jara chory domoj. Mać stupi cyle rozhorjena do jstwy. Още примери за обстоятелствени пояснения в горнолужишкия език: rano stawać, pomałku běžeć, ćicho powědać, wysoko skočić, derje wuknyć, změrom spać, wótře wołać, šěroko rozpřestrěć, wjesele zaskakować, přikładnje dźěłać, dwuhłósnje spěwać, přińć do wječora, wotjěć, po wobjedźe, na stólc so sydnyć, z ćahom jěć, z radosću skutkować, wječor spać, hody wobradźeć, swjatki pućować, sobotu wotjěć, tydźenja sym tam był, ducy ze šule, stańši z łoža и др.
По значение обстоятелственото пояснение в горнолужишкия език може да бъде:
-
Обстоятелствено пояснение за място. Откриваме го с помощта на въпросите hdźe?, dokal?, (z)wotkel? // (z)wotkal? // wot hdźe?, hač do hdźe?, přez čo // po kotrym puću? Примери с:
-въпрос hdźe?: na zahrodźe, doma, wonka, nutřka, spody, deleka, w lěsu, při rěce, před chěžu, pod třěchu, na dworje; Nadobo su před woknom ćežke kročele słyšeć. W skale bě nam cyle hinak hač hewak, hinak hač na polu abo w hródźi doma. Chceš da ty w tym hroznym kraju wostać? и др.;
-
въпрос hdźe?, dokal?: na horu, do hole, naprawo, won, domoj, nutř, dozady, doprědka, pod štom, na bok; Donjesech je do bliskeho łučneho hata. Hdyž hišće do Chrósćic do šule chodźach, dyrbjach druhdy hić k časnikarjej. И др.;
-
въпрос (z)wotkel? // (z)wotkal? // wot hdźe?: ze šule, wot wonka, zwonka, znutřka, zdaloka, wot blida, zboka; Do wsy hlada z wječorka pozłoćana cyrkwička. И др.;
-
въпрос přez čo // po kotrym puću?: z hunami do dwora přińć; Sotra z durjemi won a nutř funka. Daloko wona ze mnu běžeše, přez wrjosowiny, mochowiny, hajnišća do niskeje młodźiny w hórkatych pěskach; hdyž z woknom won hladaše; po pólnych pućikach, po wsy, po měsće, podłu rěki, po dołhosći, Po schodźe horje pomału dźe. podłu dróhi; Nětko chodźach po měsće a wopytach tu a tam přećela. podłu zadnjeje chěžneje murje. И др.;
-
въпрос hač do hdźe?: Wón je pěši hač do Drježdźan chodźił. И др.
-
Обстоятелствено пояснение за време. Откриваме го с помощта на въпросите hdy?, z kotreho časa? // wot hdy?, do kotreho časa? // do hdy?, kak dołho? Примери с:
-
въпрос hdy?: zahe, pozdźe, bórze, tehdy, nětko, dawno, wčera, dźensa, wječor, rano, popołdnju, jutře, tuchwilu, po swjatoku, sobotu, njedźelu, nazymu, w lěsu, nalěto, jutry, hody, po studiju, před wobjedom, po swačinje; Po słónčku do hribow hić je zapozdźena wěc. Wot Jana hač do Michała. Za dobry tydźeń bě Jurij w Drježdźanach. И др.
-
въпрос z kotreho časa? // wot hdy?: wot wječora, wot wčerawšeho dnja, z tutoho wokomika; wot nalěća sem kóžde ranje. Najskerje budźe wot nazymy tam studować. Přetož budźe wot nazajtra woteběraty měsačk. И др;
-
въпрос do kotreho časa? // do hdy?: do hód, do jutřišeho, do nocy; A zbytki toho hrodźišća su so samo wuchowałe do dźensnišeho dnja. A korčmar přede mnu dele padźe, prajo, zo su tući wšitko sobu wzali, tak zo do wječora ničo dóstać njemóžemy hač jenož kapku palenca. И др.;
-
въпрос kak dołho?: dołho, krótko, dźeń a nóc, dźesać dnjow, minutu, hodźinu, wokomik, chwilku, lěto; Budu žarować lětko a dźeń. Pjeć dnjow pospochi paleše so město. Šěsć dnjow čert chory ležeše. Dosaha nam to na cyłe žiwjenje. Požč mi swoje koleso na hodźinu. И др.;
-
С помощта на родителен, винителен, творителен или местен падеж се изразява дата или времеви отрязък, напр.: 1. januara, 8. awgusta, 2. decembra, zańdźenu njedźelu, přichodny tydźeń, wob tydźeń, za tydźeń, na nowe lěto w januarje, w nalěću, kónc lěta, srjedź zymy, spočatk měrca; Tydźenja abo zańdźeny tydźeń sym swojeho bratra wopytał. Kiž tam jenož z chwilemi swoje wuchowanje pytaja. Z nalěćom zwjesela so nad zejhrawanjom pyšnych hawronow. Te dźě su přilećałe z połnócnej zymu a zaso so z njej z wětrom změja. И др.
3. Обстоятелствено пояснение за начин. Откриваме го с помощта на въпросите:
-
въпрос kak? // na kajke wašnje?: derje, pomałku, wótře, krasnje, ćicho, chwatnje, hórko, měrnje, wjesele, čisto, nisko, šěroko; Ale jim so po zdaću derje dźěše. Woni so někak šibale posměwkuja, tak prawje wotmołwjeć njechadźa. Dom bě jara rumny a derje wuhotowany. Kóždy porik zasakle a njemdrje wojuje wo krute mjezy swojeho hnězdźišća. Chrystla so jemu po wšěm zdaću jara lubješe. Z młodej mocu stupamy do noweho časa. Wołaše z cyłej šiju. Jurij so njemóžeše ze směchom dźeržeć. Z dobrej wolu nikomu klubu nječini. Tak dołho z hłodom tradać my wězo wot njeho nawuknyć njemóžemy. Wodaj mi wšitko z wutrobu. Kedźbujemy tohodla z přećelnym wóčkom na nje. Dom wot domu chodźić. Krok po kroku zniči so, štož so njehodźi do noweho časa. Někotři běchu žónsku drastu woblečeni. hłodu mrěć, z hłodom tradać, z wopjećicu stupać, strowy kaž ryba, hibićiwy kaž wjewjerčka, dźěłać kaž njemdry и др.;
-
въпрос při kajkich towaršacych wobstejenjach?: Dźěch bjez płašća na hasu. Cuzy přijědźe bjez wupokaza. Chory dźěła pod lěkarskim dohladom. Časnikarjec wuj wobknježeše woboje bjez zmylka. И др.;
-
въпрос kelko? // kak wjele? // w kajkej mnohosći? // w kajkej měrje? // z kajkej intensitu?: mało, wjele, mnoho, wjace, jara, dosć, trochu, kusk; W lěće wjele na polach dźěłamy. Dom je jara rumny. A muzejownik nam nimale płačo powěda, zo to wšo ničo njeje , zo je měł jara bohatu zběrku wjele rjeńšich, nanajkrasnišich jejkow. Słónco bě hižo jasne dosć. Pódlanska stwa bě wo wjele mjeńša. To waži pjeć puntow. Koštuje to sydom hriwnow. Jědźech dwě sćě kilometrow. И др.;
-
въпрос z kajkim sćěhom abo wuslědkom?: změnić so k njespóznaću, kamjenje na hromadu kłasć, rozbić na kuski, najěsć so do syteje wole и др.;
-
въпрос dźiwajo na što // koho?: Po pochadźe sym ratar. Po barbje tola njesměmy sudźić. Dźiwajo na nałožowane dźěło je to mało. И др.;
-
въпрос hač?, hdyžli?: Wona je starša hač (dyžli) bratr. Ty sy młódši hač (dyžli) ja и др.;
-
въпрос z čim? // přez čo? // z pomocu čeho?: z wołojnikom pisać, z kolesom jěć, z lětadłom pućować, z jehłu šić, z pisanskej mašinu pisać, z widličkami jěsć, z mjedom wonjeć, z muki napjec, z kamjenjow natwarić, z drjewa wurězać, z papjery wutřihać и др.
-
Обстоятелствено пояснение за причина. Откриваме го с помощта на въпросите čehodla? // z kajkeje přičiny?: z radosću zaskakować, wić so z bolosćemi; zo tu sedźu idiotskeje přičiny dla и др.;
-
Обстоятелствено пояснение за цел, посока. Откриваме го с въпросите z kajkim zaměrom? // čehodla?: do hribow hić, po picu jěć, k strowosći wupić, někomu něšto k woli sčinić, w zajimje dorozumjenja skutkować; Wowka kopaše słanje, chodźeše do hribow, šćipaše holanske jahodki. Lětuše hody so nastajich swoje slubjenje dopjelnić. И др;
-
Обстоятелствено пояснение за условие и допускане. Откриваме го с въпроса pod kotrym wuměnjenjom?: Při kusku dobreje wole by to wšak hić dyrbjało. Bjez prócy a potu njepřińdźeš k złotu. И др.
Видове изречения според целта на изказването –
Modalny natwar sady
Според целта на изказването в горнолужишкия език се отделят: съобщителни, въпросителни, подбудителни и възклицателни изречения.
-
Сподели с приятели: |
